DODATKI

Hymn pochwalny ocalonego

1  Wychwalać Cię będę, Panie, Królu,

i wysławiać Ciebie, Boga, Zbawiciela mego.

Wychwalam imię^s Twoje,

2 bo stałeś się dla mnie podporą i wspomożycielem.

Wybawiłeś moje ciało od zguby,

od sidła oszczerczego języka

i od warg uprawiających kłamstwo;

a wobec przeciwników

stałeś się wspomożycielem i wybawiłeś mnie,

3 według wielkości łaski <Twej> i Twego imienia,

od pokąsania przez tych, co są gotowi mnie połknąć,

z rąk dybiących na moje życie,

z wielu utrapień, jakich doznałem,

4 od duszącego żaru, który mnie otacza,

i ze środka ognia, który nie ja rozpaliłem,

5 z głębi wnętrzności Otchłani^s,

od języka nieczystego i od kłamliwego słowa.

6 Do króla dotarło oszczerstwo przewrotnego języka,

dusza moja aż do śmierci się przybliżyła,

a życie moje było blisko Otchłani na dole.

7 Ze wszystkich stron otoczyli mnie i nie znalazłem wspomożyciela,

rozglądałem się za ludzką pomocą, ale nie nadeszła.

8 Wówczas wspomniałem na łaskę Twą, Panie,

i na Twoje odwieczne działanie –

że wybawiasz tych, którzy cierpliwie czekają na Ciebie,

i wyzwalasz ich z rąk wrogów.

9 Podniosłem z ziemi mój głos błagalny

i prosiłem o wybawienie od śmierci.

10 Wezwałem Pana, Ojca mego Pana,

by mnie nie opuszczał w dniach ucisku;

a w czasie [przewagi] pysznych nie zostawiał bez pomocy.

Wychwalać będę bez przerwy Twoje imię

i hymnami wielbił je będę w dziękczynieniu.

11 A prośba moja została wysłuchana.

Wybawiłeś mnie bowiem z zagłady

i ocaliłeś ze złej przygody.

12 Dlatego będę Cię wielbił i wychwalał,

i błogosławił imieniu Pańskiemu.

Autor o szukaniu mądrości

13 Będąc jeszcze młodym, zanim zacząłem podróżować,

szukałem jawnie mądrości w modlitwie.

14 U bram świątyni prosiłem o nią

i aż do końca szukać jej będę.

15 W jej rozkwicie, jakby dojrzewającego winogrona,

serce me nią się rozradowało,

noga moja wstąpiła na prostą drogę^s,

od młodości mojej idę jej śladami.

16 Nakłoniłem tylko trochę ucha, a już ją otrzymałem

i znalazłem dla siebie rozległe wykształcenie.

17 Postąpiłem w niej,

a Temu, który mi daje mądrość, chcę oddać chwałę.

18 Postanowiłem bowiem wprowadzić ją w czyn,

zapłonąłem gorliwością o dobro i nie doznam wstydu.

19 Dusza moja walczyła o nią

i z całą starannością usiłowałem zachować Prawo^s;

ręce wyciągałem w górę,

a błędy przeciwko niej opłakiwałem.

20 Skierowałem ku niej moją duszę

i znalazłem ją dzięki oczyszczeniu;

z nią od początku otrzymałem rozum,

dlatego nie będę opuszczony.

21 Wnętrze moje poruszyło się, aby jej szukać,

i był to dla mnie zysk wspaniały.

22 Pan dał mi język jako moją zapłatę,

i będę Go nim chwalił.

23 Przybliżcie się do mnie, wy, którym brak wykształcenia,

i zatrzymajcie się w domu nauki.

24 Na cóż, powiedzcie, pozbawiać się tego,

za czym dusze wasze tak bardzo tęsknią?

25 Otworzyłem usta i mówię:

Kupujcie sobie bez pieniędzy.

26 Włóżcie karki pod jarzmo,

i niech otrzymają dusze wasze naukę.

Jest ona blisko [i można] ją znaleźć.

27 Patrzcie oczami: mało się natrudziłem,

a znalazłem dla siebie wielki odpoczynek.

28 Za naukę dajcie wielką ilość srebra,

a zyskacie z nią bardzo wiele złota.

29 Niech się radują dusze wasze z Jego łaski,

i nie wstydźcie się Go wielbić!

30 Wypełnijcie dzieło wasze przed [oznaczonym] czasem,

a da wam nagrodę w swoim czasie.

Podpis:

MĄDROŚĆ JEZUSA, SYNA SYRACHA

PRZYPISY!!!!!!!!!!!

1,4 Por. 24,8n; Prz 8,22; Ba 3,32-38. Wlg i przekł. staroż. mają w. 5: „Zdrojem mądrości jest słowo Boże na wysokości, a drogi jej – to przykazania wieczne”.

1,6 Część rkp ma w. 7: „Wiedza mądrości komuż została objawiona i któż pojął jej mnogie doświadczenia?”

1,8 Bóg w wielu teofaniach: np. 1 Krl 22,19; Ps 9,9; 11[10],4; 47[46],9; Iz 6,1; Ez 10,1; Dn 7,9; Ap 4,2n.9n; 20,11; 21,5.

1,11 W rozumieniu autora jest to źródło religijności przejawiającej się w praktykowaniu prawdziwej pobożności.

1,13 Por. 2,3.9.

1,14 Mądrość, zdaniem autora, jest darem wlanym, który wierni otrzymują razem z życiem.

1,16 Tzn. bogobojnych.

1,20 Długowieczność nagrodą za mądrość. Przekł. staroż. mają w. 21: „Bojaźń Pańska oddala grzechy, a kto się jej trzyma, odwraca gniew”.

1,22 Tzn. gniewliwego.

1,23 Por. J 16,20nn; Hbr 12,11.

1,28 Dosł.: „dwoistym”.

2,1.5 Por. Tb 12,13; Jdt 8,25nn; Prz 3,12; Dz 14,22; Rz 5,3n; 2 Tm 3,12; Hbr 12,4-11; Jk 1,2nn.12.

2,14 Mowa o dniu Pańskim.

2,18 Por. 2 Sm 24,14; 1 Krn 21,13.

3,9 Hebr.: „Błogosławieństwo ojca zapewnia rodzinie mocne korzenie, a przekleństwo matki wyrywa z korzeniami roślinę”.

3,14 Hebr.: „będzie ofiarą zadośćuczynienia za grzechy”.

3,17 Hebr.: „a będą cię miłować bardziej niż dawcę podarunków”.

3,18 Por. Prz 3,34; Mt 20,26nn; 23,11n; Łk 18,14; Flp 2,3.5-11; Jk 4,6.10. W rkp kodeks S dodaje w. 19: „Wielu jest wyniosłych i pysznych, lecz On objawia swe tajemnice cichym”; por. Mt 11,25 par.

3,20 Hebr.: „i pokornym objawia swoją tajemnicę”.

3,24 Hebr.: „Różne bywają ludzkie zapatrywania; złe i przewrotne pomysły”. Kilka rkp dodaje w. 25: „Nie mając źrenic, będziesz pozbawiony światła, nie mając udziału w mądrości, nie chwal się nią”.

3,27 Przekł. staroż.: „zuchwalec”.

3,28 Inni tłum: „Pyszałka nie uleczy nieszczęście”.

3,29 Według starożytnych było siedliskiem inteligencji, drugi stych hebr.: „Ucho uważne cieszy się mądrością”.

4,11 Por. Prz 1,33; 3,13-18; 8,12-21.

4,15-19 W hebr. Mądrość przemawia w pierwszej osobie jak w Prz 1,22-33; 8,4-36.

4,23 Część rkp i hebr. dod.: „i nie ukrywaj swej mądrości”.

4,26 Starać się ukryć grzechy przed Bogiem to trud daremny.

5,1 Przestroga przed poleganiem na swej sile (hebr.), opartej na bogactwach; por. 11,24; Łk 12,15-21; 1 Kor 4,8; Ap 3,17.

5,3 Hebr.: „ukarze sprawy przeszłe”; inni tłum.: „pomści prześladowanych”.

5,9.14.15 Dosł.: „dwujęzyczny”, tzn. taki, który co innego myśli, a co innego mówi.

5,11 Por. 11,8; Prz 18,13; Jk 1,19.

6,2 W niektórych wydaniach w. 5,15b otrzymuje oznaczenie 6,1, stąd pozorny brak tego wiersza. Wiersz trudny, różnie popr. i tłum. Hebr.: „Nie oddawaj siebie w moc swojej żądzy”. Sens: panuj nad sobą.

6,21 Duży, okrągły kamień, którym młodzież, przez podnoszenie, próbowała swych sił.

6,22 Hebr. termin tu użyty (musar) wiąże się z czynnościami: „pouczać”, „karać”, „zwracać uwagę”. Zachodzi tu gra słów hebr.; mądrość tak pojęta nakłada pewne więzy (moser), krępując złe skłon-ności, dlatego wielu nie chce jej dostrzec; musar – wg innego źródłosłowu znaczy „oddalony”.

6,30 „Na niej” – hebr.: „jarzmo jej”; „purpury” – element wystroju przybytku (Wj 26,1), szat arcykapłana (Wj rozdz. 28; 39), objaw królewskiego przepychu (Est 1,6; 8,15) i symbol wierności Prawu (Lb 15,38).

6,31 Hebr.: „zaszczytny”.

6,37 Inni tłum.: „a pragnienie mądrości będzie zaspokojone”.

7,4n Niedobrą jest rzeczą starać się o znaczenie tak u Boga, jak i u władców ziemskich: należy przyjąć to, co Bóg daje.

7,7 Stych różnie tłum., a sens niepewny również w hebr.

7,14 Por. Mt 6,7.

7,17 Por. Jdt 16,17; Iz 66,24; Mk 9,43-48.

7,18 Por. 6,15.

7,24 Tzn. nie bądź zbyt pobłażliwy; por. 42,9nn.

7,27 Por. Wj 20,12; Tb 4,3n.

7,31 „Kapłanowi” – według Prawa pewne części ofiary przypadały kapłanom; por. Wj 29,28; Kpł 2,3; 10,14n; Pwt 12,19; 18,1-8; 1 Tm 5,17n; „rzeczy świętych” – przeznaczonych dla świątyni i kapłanów.

7,33 O obowiązkach względem zmarłych por. 2 Sm 21,10-14; Tb 1,17n; 12,12n; 2 Mch 12,39-45.

7,34 Por. Rz 12,15.

8,5 Por. Mt 7,1-5; Rz 3,9-19; Ef 2,3; 1 J 1,8nn.

8,11 Wiersz różnie tłum.; hebr.: „nie cofaj się”.

8,19 Hebr.: „abyś nie oddalił od siebie szczęścia”.

9,3 Por. Prz 7,6-27; 23,27n; 29,3.

9,5 Przewidzianych za jej uwiedzenie: Wj 22,15n; Pwt 22,28n.

9,6 Por. Prz 6,26; 29,3; Łk 15,13.30.

9,9 Za cudzołóstwo Prawo karało śmiercią: Kpł 20,10; Pwt 22,22.

9,13 Zapewne przestroga przed niebezpieczeństwem służby na dworze króla; por. Est rozdz. 7.

9,14 Wyraz różnie tłum.

10,9 Zapewne aluzja do choroby Antiocha IV Epifanesa; por. 2 Mch 9,5-10. Tłum. przybliżone; hebr.: „wnętrzności pełne są zgnilizny”.

10,12 Hebr.: „Początkiem pychy jest upór człowieka, skoro odchodzi jego serce od Stwórcy”.

10,14 Por. 1 Sm 2,4-8; Łk 1,52.

10,20 Niektóre rkp mają w. 21: „Początkiem dobrego przyjęcia jest bojaźń Pańska, a początkiem odrzucenia jest zatwardziałość i pycha”.

10,26 Inni tłum.: „szukaj wymówki”.

11,5 Hebr.: „Wielu poniżonych zasiadło na tronie”.

11,8 Por. 5,11 z przyp.

11,14 Por. 1 Sm 2,6nn; Hi 1,21; 2,10; Iz 45,7.

11,17 Przed tym wierszem wiele rkp oraz Wlg czyta ww. 15 i 16: „15Mądrość, wiedza i znajomość Prawa [są] od Pana, miłość i drogi dobrych czynów [są] od Niego. 16 Błąd i mrok stworzone są dla grzeszników, a dla tych, którzy są dumni z niegodziwości, nieszczęścia będą towarzyszami starości”.

11,19 Por. Ps 49[48],17-21; Łk 12,16-20.

11,20 Wg hebr.; gr.: „w przymierzu”.

11,24 Por. 5,1; Ap 3,17.

11,28 Popr. wg hebr.; gr. ma: „w dzieciach jego”.

11,30 Hebr. dod.: „jak lew czatujący, by pożreć”.

12,1-7 Por. Mt 5,43-48 oraz Łk 6,32-36; 14,12nn.

12,3 Hebr.: „Nie będzie dobrze temu, kto pokrzepia niegodziwego; on nic dobrego nie uczynił”.

12,5 Hebr.: „odmów mu broni wojennej, aby jej nie użył przeciw tobie”.

12,9 Popr. wg hebr.; gr.: „wrogowie się smucą”.

12,10 Wiersz różnie tłum.; sens: przewrotność wroga prędzej czy później wyjdzie na jaw.

12,11 Zwierciadła starożytne były metalowe; hebr.: „dostrzeżesz resztki [rdzy]”.

13,12 Tekst niepewny, różnie popr. już w przekł. staroż.

13,13 Kilka rkp i Wlg dod. w. 14: „Słuchając tego, zbudź się z twego snu. Przez całe swe życie miłuj Pana i wzywaj Go, aby cię zbawił”.

13,17 Por. jednak Iz 11,6.

13,26 Hebr.: „samotne studiowanie”. Stych niejasny w obu wersjach.

14,1 Dosł.: „ustami”.

14,3n Por. Koh 5,9; 6,2.

14,12 Tzn. dekret Boży wyznaczający czas, kiedy ktoś ma umrzeć.

14,14nn Por. Koh 2,24; 8,15; 9,7-10; 11,9n.

14,21 Por. Ps 119[118].

14,24 Tak blisko zajmie miejsce, że kołek, do którego się wiąże sznury namiotu, wbije w ścianę domu, gdzie mieszka mądrość.

14,27 Może aluzja do Wj 16,10; 24,16; hebr.: „pod jej osłoną”.

15,9 Hebr.: „nauczy go ten, kto w niej jest mistrzem”.

15,10 Hebr.: „Albowiem usta mędrca hymn wypowiedzą, a nauczy go ten, kto posiada mądrość”.

15,11 Por. Jk 1,13n.

15,13 Hebr.: „i nie pozwala On im z tym się zetknąć”.

16,6 Por. Lb rozdz. 16.

16,7 Por. Rdz 6,1-7.

16,8 Por. Rdz 19,1-29.

16,9 „Zatracenia” – mowa o mieszkańcach ziemi Kanaan; „usuniętymi” – hebr.: „wygnanymi”.

16,10 Por. Wj 12,37; Lb 11,21; 14,20-38.

16,14 Hebr.: „Każdy, kto czyni sprawiedliwość (daje jałmużnę), otrzyma odpłatę”. Nadto ma wraz z jednym rkp gr. ww. 15 i 16: „15 Pan uczynił twardym faraona, tak iż Go nie poznał, aby poznano wszystkie Jego dzieła pod niebem. 16 Jego miłosierdzie jawne jest wszelkiemu stworzeniu, a światło i mrok rozdzielił między ludzi” (gr. dod.: diamentem).

16,17-23 Tekst gr. skażony oddaje tylko główną myśl tekstu hebr.: cała natura drży przed Bogiem, a zaślepiony grzesznik tego nie rozumie, dziwi się, że można uważać huragan za narzędzie kary Bożej, skoro dzieła Boże są nie do pojęcia; to utwierdza grzesznika w przekonaniu, że i kary za złamanie przymierza są dalekie.

16,18 Por. Pwt 10,14; 1 Krl 8,27.

16,20 Tzn. ludzi obojętnych na sprawy Boże. Hebr. kontynuuje myśl z w. 17: „A na mnie samego już nie zważa. Kogo mogą obchodzić moje drogi? Jeśli grzeszę, nie dojrzy mnie żadne oko. Jeśli skłamię w wielkiej tajemnicy, kto się o tym dowie?”

16,26 Por. Rdz rozdz. 1.

17,1 Por. Rdz 2,7; 3,19; Koh 3,20; 12,7.

17,2 Por. Rdz 1,28; Mdr 9,2n.

17,3 Por. Rdz 1,27.

17,4 Por. Rdz 9,2. Nieliczne rkp dod. w. 5: „Otrzymali używanie pięciu władz Pana, jako szósty darował im po części umysł, a jako siódmy – rozum tłumaczący użycie władz Jego”.

17,6 Starożytne przekł. tego wiersza są bardzo różne.

17,8 „Oko” – tzn. zdolność poznania prawd Bożych zakrytych dla zmysłów, która jest pewnym uczestnictwem w naturze Bożej; por. Mdr 13,1-6; Rz 1,19n; „ukazać” – rkp dod. w. 9: „I dał im przez wieki chlubić się swymi dziwami”.

17,12 Por. Wj rozdz. 34.

17,14 Inni tłum.: „od każdego niesprawiedliwego”.

17,15 Nieliczne rkp dod. ww. 16 i 17: „16 Ich drogi od młodości [prowadzą] do złego, i nie zdołali uczynić swych kamiennych serc cielesnymi, 17 bo w podziale ludów całej ziemi, każdemu narodowi...”

17,17 Niektóre rkp dod. w. 18: „Jego to jako pierworodnego karmi karnością, a udzielając światła miłości, nie opuszcza go”.

17,22 Tę starannie przechowywano; por. Rdz 38,18.25; Ag 2,23.

17,28 Por. Ps 6,6; 115[113B],17.

17,32 Mowa o Bogu; w j. gr. „słońce” jest też rodz. męskiego.

18,1 Inni tłum. za Wlg: „razem” lub „jednocześnie”.

18,2 Tzn. jedynie Bogu nie można nic zarzucić. Nieliczne rkp dod. glosę ww. 2b i 3: „2b i prócz Niego nie ma innego. 3 Dłonią swej ręki rządzi On światem i wszystko słucha Jego woli, bo On sam przez swą potęgę jest królem wszystkich rzeczy, oddzielając w nich rzeczy święte od nieświętych”. Wlg dzieli je inaczej.

18,7 Por. Ps 139[138],17n.

18,9 Według hebr.; gr. tekst jest nieskładny.

18,10 Popr. wg hebr.; gr.: „w dniu”.

18,13 Wychowawczy charakter Opatrzności Bożej; por. 2 Mch 6,13-17; Mdr rozdz. 12.

18,20 Inni: „wyroku”.

18,27 Zwłaszcza w dniach prześladowania.

19,5 Dod. za kilku rkp i hebr.; LXX: „w sercu”.

19,8 Przez ukrycie sprawcy.

19,10 Dosł.: „niech umrze z tobą”.

19,13 Inni tłum.: „aby tak nie czynił” lub: „wypytaj, czy...”

19,14 Inni tłum.: „aby tak nie mówił”, po uprzedniej zamianie słowa „upomnij” na „wypytaj”.

19,17 Por. Kpł 19,17. Nieliczne rkp dod.: „sam pozbywszy się gniewu”. Dodają też ww. 18 i 19: „18 Bojaźń Pańska jest początkiem przygarnięcia, a mądrość od Niego zdobywa miłość. 19 Znajomość

przykazań Pańskich jest nauką życia, a ci, którzy czynią, co Mu się podoba, zbierają owoce drzewa nieśmiertelności”.

19,20 Nieliczne rkp dod.: „i znajomość Jego wszechmocy”. A także w. 21: „Sługa mówiący panu: Nie zrobię tego, co ci się podoba, choćby potem to wykonał, drażni swego żywiciela”; por. Mt 21,28-32.

19,23 Stych różnie popr. już w przekł. staroż.

19,25 Por. Rdz 38,13-26.

20,14 Tzn. ofiarodawca zbyt pilnie będzie wypatrywał wynagrodzenia lub przesadnie oceni swój dar.

21,8 Kilka rkp: „na luźny stos”, co inni tłum.: „na grób”.

21,9 Wiersz ten wskazuje na odpłatę po śmierci, na ogień piekielny; por. Iz 50,11; 66,24; Mt 5,22.30.

21,16 Inni tłum.: „łaska”.

21,22 Stych różnie tłum.; dosł.: „zawstydzi się przed obliczem”; hebr.: „wzrok opuści na dół”.

21,25 Stych różnie popr.

21,26 Tzn. mówią po namyśle.

22,6 Część rkp zawiera ww. 7 i 8: „7 Dzieci żyjące w dostatku osłonią niskie pochodzenie rodziców. 8 Dzieci pyszniące się pogardą i złym wychowaniem plamią dobre pochodzenie krewnych”.

22,17 Zapewne mowa tu o płaskorzeźbach, podobnych do stiuku, do których wykonania używano odpowiedniego piasku. Ozdoba trzymała się, jeśli podkład był dobrze wygładzony. Sens: czym wygładzony mur dla tej ozdoby, tym mądrość dla człowieka.

22,19 Serce uważano za siedlisko rozumu i uczuć.

23,1 Mowa o języku i wargach.

23,16 Przysłowia liczbowe; zob. Prz 30,15 z przyp.

23,17 Inni tłum.: „aż nie zostanie zaspokojona”.

24,2 Synonim Izraela, który w Piśmie Świętym jest nazywany też wojskiem Pana (np. 1 Sm 17,45).

24,3-12 Por. Ps 92[91],2; 104[103],3; Prz 8,22-31.

24,4 Por. Wj 33,9n.

24,6 Za rkp i przekł. staroż.; gr.: „wzbogaciłam się”, co inni zatrzymują.

24,10 Liturgia świątynna jest więc dziełem mądrości.

24,15 „Aspalat” – rodzaj balsamu; „mirra”, „galbanum” – odmiany wonnej żywicy; „onyks” – tutaj muszelki pewnego gatunku mięczaków, wchodzące w skład kadzidła używanego w przybytku; zob. Wj 30,34.

24,17 Wlg dodaje w. 18: „Jam matka pięknej miłości i bogobojności, i poznania, i nadziei świętej. We mnie wszelka łaska drogi i prawdy, we mnie wszystka nadzieja żywota i cnoty”.

24,21 Por. J 4,13n.

24,22 Inni tłum.: „dla mnie”, „przeze mnie”, „przez wzgląd na mnie”.

24,23 Por. Ba 4,1. Kilka rkp ma w. 24: „Nie przestawajcie być mocni w Panu, przylgnijcie do Niego, aby was umocnił. Pan wszechmogący jest Bogiem jedynym, a poza Nim nie ma Zbawcy”.

24,25 Zob. Rdz 2,11.

24,27 „Nil” – popr. wg syr.; gr.: „światło”; „Gichon” – zob. Rdz 2,13.

24,28 Tzn. mądrości księgi przymierza.

25,1n Następują przysłowia liczbowe; zob. Prz 30,15. W 25,1 wg LXX przemawia mądrość, wg przekł. syr. – mędrzec: „W trzech rzeczach upodobałem sobie, które są miłe Panu i ludziom”, co inni wolą.

25,11 Kilka rkp gr. ma w. 12: „Bojaźń Pana jest początkiem umiłowania Go, wiara zaś początkiem zjednoczenia z Nim”.

25,15 „Jadu nad jad” – popr. wg hebr. i przekł. staroż.; gr.: „głowy nad głowę”; „kobiety” – gr.: „wroga”.

25,17 Rkp B: „wór” [pokutny]. Stych różnie tłum. już w przekł. staroż.; hebr. mówi o wyglądzie mężczyzny.

25,24 Por. Rdz 3,1-6; Rz 5,12; 1 Kor 15,22; 1 Tm 2,14.

25,26 Tłum. gr. oddaje niewolniczo tekst hebr.: „Jeśli nie chodzi według rąk twoich (tzn. jeśli nie umie z tobą współpracować), odetnij ją od twego ciała”, tzn. daj jej list rozwodowy; por. Pwt 24,1-4; Mt 19,3.

26,5 Według kilku rkp; gr.: „błagam”; przysłowie liczbowe; zob. Prz 30,15.

26,6 Stych różnie tłum.; syr.: „a obie są biczem języka”.

26,9 Inni dosł.: „po powiekach”; por. 2 Krl 9,30.

26,12 Przenośnia oznaczająca nierząd.

26,18 W kilku rkp gr. tu następują ww. 19-27: „19 Synu, zachowaj w zdrowiu kwiat twego wieku i siły twej nie oddawaj obcym. 20 Odszukawszy żyzny grunt w całym kraju, zasiewaj na nim twe ziarno, ufny w twe dobre urodzenie. 21 W ten sposób odrośle, jakie pozostawisz po sobie, również dumne ze szlachectwa, będą [cię] sławiły. ²² Kobietę sprzedajną uznaje się za wartą splunięcia, a mężatkę – za wieżę śmierci dla żyjących z nią. 23 Bezbożna żona dostanie się jako dział grzesznikowi, a pobożną otrzyma mąż bogobojny. 24 Żona bezwstydna dozna hańby, córka zaś wstydliwa uczci także męża. 25 Żonę hardą ceni się jak psa, skromna zaś boi się Pana. 26 Żona, która czci swego męża, u wszystkich uchodzi za mądrą, a która go nie szanuje – za bezbożną w swej pysze. Szczęśliwy mąż dobrej żony, bo liczba jego dni będzie podwójna. 27 Żonę krzykliwą, niepohamowaną w języku, uważa się za

trąbę wojenną, sygnał do natarcia. Dusza każdego człowieka w tych okolicznościach pędzi życie wśród wojennego zamętu”.

26,28 Zob. Prz 30,15.

27,1 Dosł.: „oko”; bądź w sensie niezważania na Prawo Boże; por. Ps 10,5[9,26], bądź w sensie braku litości; por. Prz 28,27.

27,4 Inni: „w jego mowie” czy „rozumowaniu”.

27,7 Inni tłum.: „zanim go ocenisz” lub „zanim się namyślisz”.

27,22 Oznaka nieszczerości; por. Prz 6,13; 10,10.

27,23 Ostatni stych różnie tłum.

27,25 Dosł.: „rozdziela razy”.

28,11 Popr. wg syr.; gr.: „gwałtowna sprzeczka”.

28,14 W późniejszej literaturze żydowskiej oznacza tego, kto miesza się jako trzeci między dwu, aby ich poróżnić.

28,22 Por. Jk 3,5n.

28,26 Dosł.: „przez niego”.

29,1 Pożyczka bezprocentowa względem Izraelitów była nakazana w Prawie: Wj 22,24; Kpł 25,35n; Pwt 15,7-11; 23,20; Ps 37[36],21.26; por. Mt 5,42.

29,5 Inni tłum.: „prosi o zwłokę”.

29,7 Od zachowania prawa o pożyczaniu.

29,12 Sens: jałmużna będzie takim bogactwem jak zbiory zamykane w spichlerzu.

29,25 Składniej syr.: „gdy się jest przybyszem, doznaje się wstydu i niesłusznie się słyszy twarde słowa”.

29,26 Aluzja do stosunków egipskich, gdzie wędrowni kupcy często byli wyzyskiwani przez gospodarzy domów.

30,11 Kilka rkp dod.: „i nie pobłażaj jego złym czynom, naginaj mu karku w czasie młodych lat”.

30,18 Jest to aluzja do pogańskiego zwyczaju składania zmarłym ofiar z pokarmu; hebr.: „przed bożkiem”, co jest bardziej zgodne z następnym wierszem.

30,20 Tekst różnie zachowany w rkp hebr. i gr.; różnie popr.

30,23 Według hebr.; gr.: „oszukuj swą duszę”; kilka rkp: „miłuj swą duszę”.

30,25 Wiersz różnie tłum.; hebr.: „sen zadowolonego jest jak przysmak”.

31,2 Tekst różnie popr. już w rkp gr.; tekst powyższy wg hebr.

31,13 Hebr.: „które się porusza na widok wszystkiego, co widzi, i leje łzy, co płyną po twarzy” – mowa o zawistnym oku.

31,15 Według hebr.; por. Kpł 19,18; Mt 7,12; gr.: „Oceniaj sprawy bliźniego na podstawie własnych, i nad każdą rzeczą się namyśl”. Niektórzy ten wiersz umieszczają przed w. 14.

31,21 Kilka rkp: „przejdź się dalej”.

31,22 Popr. wg hebr.; gr.: „prędki”.

32,1n Aluzja do greckiego ceremoniału, przejętego także przez Żydów; por. J 2,8n.

32,3 W czasie uczty były śpiewy i muzyka.

32,7 Inni tłum.: „ale co najwyżej dwa razy”.

32,14 Hebr.: „odpowiedź”.

32,16 Hebr.: „zrozumieją Prawo”.

32,17 Hebr.: „przekręca Prawo”.

32,18 Hebr.: „bezbożny i naśmiewca nie zachowują Prawa”.

32,19 Inni tłum.: „działaj, nie zmieniając zdania”.

32,21 Hebr.: „Nie ufaj drodze bez rozbójników”.

32,22 Hebr.: „na swoich ścieżkach”.

33,3 Popr. wg hebr.; gr.: „zapytywanie wyroczni”.

33,5 Aluzja do zmienności.

33,10 Por. Rdz 2,7.

33,12 Aluzja do łask udzielonych Izraelowi i kar zesłanych na ościenne ludy pogańskie; por. Rdz 9,25nn; 1 Sm 2,6-8; Łk 1,51nn.

33,13 „Upodobania” – hebr.: „który ją kształtuje według swego upodobania”; „stworzył” – por. Iz 29,16; Jr 18,6; Rz 9,20n.

33,25-33 Por. Wj 21,2-11.20n.26n; Kpł 25,44-55; Pwt 15,12-18; Mt 18,23-35; Łk 12,43-48; Ef 6,9; Kol 4,1.

33,27 Narzędzie tortur służące do wyciągania i wykręcania członków.

33,30 Określało ją Prawo: Wj 21,1-11; Kpł 25,39-46; Pwt 15,12-18.

33,31 Niewolników najczęściej zdobywano na wojnie.

34,1-8 Czasem wprawdzie Bóg posługuje się snami jako środkiem objawienia (np. Rdz 28,10-17; 31,10-13; 37,5-10; 41,1-36; Lb 12,6; Mt 1,20-23; 2,13.22), niemniej uciekanie się do snów jako do środka wróżbiarskiego było zakazane przez Prawo (Kpł 19,26; Pwt 13,1-5; 18,9-14), a ganione przez proroków (Jr 29,8).

34,8 Tzn. w życiu należy kierować się Prawem i mądrością, a ich obietnice na pewno się spełnią. Stych drugi różnie tłum.

34,9n Inni dosł.: „pobłądził”.

34,19 Por. Am 5,21-27.

34,22 Por. Jk 5,4.6.

34,25 Por. Lb 19,11-20.

35,4 Inni uzupełniają: „trzeba czynić”.

35,6 O tej części ofiary zob. Kpł 2,1n.

35,7 Dosł.: „z dobrym okiem”.

35,8 Por. 2 Kor 9,7.

35,19 Por. Łk 18,7; 2 P 3,9.

35,20 Tzn. potęgę; por. Pwt 33,11.

35,22 Por. 11,26; Ps 31[30],24.

36,5 Te, które się działy w czasie wyjścia Żydów z niewoli egipskiej (Wj rozdz. 7–15); por. Mdr 10,15–12,27.

36,7 Hebr.: „Przyśpiesz czas i bacz na koniec, bo któż ci może powiedzieć: Co czynisz?”

36,11 „Izraelem” – zob. Rdz 32,25-29; „pierworodnego” – por. Wj 4,22; Pwt 7,6; Jr 31,9; Oz 11,1.

36,16 „Błagają” – hebr.: „sług Twoich, bo zawsze miałeś upodobanie w swym ludzie”; „Aaronowym” – wg Lb 6,24-27.

36,24 Rdz 2,20.

36,26 Hebr.: „uzbrojonej gromadzie”.

37,3 Tekst skażony; tłum. przybliżone; gr.: „przytoczyłaś się”.

37,5 „Pożywienie” – dosł.: „dla żołądka”; „tarczę” – żeby się przed nim bronić; zapewne refleksja zawiedzionego przyjaciela; hebr.: „Dobry przyjaciel walczy z wrogiem i wobec przeciwnika chwyta za tarczę”.

37,6 Hebr.: „Nie zapominaj o towarzyszu wśród walki i nie pomiń go przy podziale łupów”.

37,8 Tekst niepewny; hebr.: „dlaczego ma to wyjść mu na korzyść?”

37,17 Hebr.: „Korzeniem zamierzeń jest serce, z niego wyrastają cztery gałęzie”. Starożytni sercu przypisywali myślenie; por. Mk 7,21n.

37,22 Hebr.: „są w jego ciele”, tzn. widać po nim dbałość o siebie.

37,24 Hebr.: „radością”.

37,26 Hebr.: „chwałę”.

38,1 Mowa o honorarium.

38,4 Mowa o ziołach leczniczych.

38,5 Por. Wj 15,23nn.

38,7 „Uleczył” – hebr. dod.: „lekarz”; gr. ma na myśli Boga; „ich” – wg rkp; LXX: „jego”.

38,8 Hebr.: „pomoc”; inni: „szczęście”.

38,10 Wyrażenie symboliczne; przeciwieństwo rąk skierowanych do przewrotności.

38,11 „Pamiątkę” – por. 35,6 z przyp.; „stać” – popr. wg hebr.; gr.: „jakby ciebie nie było”.

38,14 Hebr. nasuwa myśl o rozpoznaniu choroby.

38,16 Inni: „grobu”.

38,18 Por. 2 Kor 7,10.

38,19 Wiersz trudny, różnie popr. już w rkp staroż.; hebr. go nie ma.

38,22 Słowa zmarłego do żyjącego.

38,23 Być może aluzja do postawy Dawida; wg 2 Sm 12,20-23.

38,29 Garncarz stara się przede wszystkim o to, by mieć jak najwięcej wyrobów.

38,32 Syr.: „a gdzie oni zamieszkają, tam nie będą głodni”.

38,33 Tłum. przybliżone; por. 45,17; hebr.: „na prawie i sądzie”, dod. stych: „i nie znajdą się wśród rządzących”.

39,4 Tzn. wszystkiego.

39,10 Syr.: „wspólnota”.

39,11 Tłum. przypuszczalne; inni: „ono jeszcze wzrośnie”.

39,12 Tzn. kiedy jest pełnia.

39,14 „Kadzidło” – inni tłum.: „jak Liban”; „rozsiejcie zapach” – syr.: „podnieście głos”.

39,15 Hebr.: „przy dźwięku harf i instrumentów strunowych”.

39,17 Por. Rdz 1,6-9; Wj 14,22; Joz 3,16.

39,22 Aluzja do Nilu i Eufratu.

39,23 „Narodom” – inni popr. wg hebr.: „wypędził narody”; por. podbój Kanaanu: 16,9; „pustynię” – por. Rdz 19,24n; Ps 107[106],34; Mdr 10,6n.

40,1 Tj. ziemi.

40,2 Tekst skażony.

40,5 Tekst niejasny; inni popr.: „zmienia jego troski”.

40,7 Tekst skażony; inni: „w czasie służby” (na jawie).

40,11 „Do ziemi” – por. 41,10; Rdz 3,19; Ps 146[145],4; „do morza” – por. 39,22; Koh 1,7; hebr. i syr.: „a co z góry, powróci do góry”.

40,14 Tzn. świadczy dobrodziejstwa; por. Pwt 15,7n.11. Tekst niepewny tak gr., jak hebr.

40,17 Hebr.: „Miłość, podobnie jak wieczność, nigdy nie będzie odjęta”.

40,23 Hebr.: „Przyjaciel i towarzysz przychodzą z pomocą w chwili stosownej, lecz bardziej niż obydwaj – mądra żona”.

40,25 Dosł.: „stopę”.

40,27 Hebr.: „Jego baldachim jest nad wszystkim, co chwalebne”.

41,1 Popr. wg hebr.; gr.: „może się odżywiać”.

41,5-11 O Żydach, którzy przejęli obyczaje pogan.

41,11 Hebr.: „Znikomy jest człowiek wraz ze swym ciałem, lecz imię pobożnych nie zginie”.

41,14 Hebr.: „naukę o wstydzie”.

41,20 Lub: „przy posiłku”. Tekst nie całkiem pewny, podobnie i sens niejasny; chodzi raczej o jakieś większe wykroczenie niż o zasadę dobrego wychowania; hebr. rkp: „myślenia o innej kobiecie”.

41,24 Zapewne mowa o tym mężu; inni tłum.: „własną” lub opuszczają.

42,2 Prawdopodobnie mowa o poganach; por. Pwt 1,17.

42,12 Tekst skażony; popr. wg hebr.; gr.: „Nie wpatruj się w piękność żadnego człowieka i nie zasiadaj z kobietami” – co inni zatrzymują wbrew kontekstowi.

42,14 Mowa o dobroci stanowiącej przynętę do grzechu; por. Koh 7,26nn.

42,15 Część rkp gr. dod.: „a Jego postanowienie ziściło się z błogosławieństwem”.

42,17 „Świętym Pańskim” – tu mowa raczej o aniołach, jak w Hi 5,1; 15,15; 38,7; Ps 89[88],7; „wobec” – wg hebr.; gr.: „w”, co inni tłum.: „dla”.

42,18 Popr. wg hebr.; gr.: „znak wieku” (lub: „wieczności”); syr.: „co ma przyjść na świat”. Wiedza to wyłącznie Boża; por. Jdt 8,14; Hi 38,16; Iz 44,7; Jr 10,2.

42,21 Por. Iz 40,13n; Rz 11,34n.

42,22 Być może aluzja do gwiezdnego nieba. Inni tłum.: „zaledwie iskrą są te, które można zobaczyć”.

42,25 Hebr.: „uzupełnia”, inni mają: „przewyższa”.

43,5 Por. Ps 19[18],6.

43,7 Tłum. przypuszczalne ze względu na kontekst. Hebr. różnie popr. i tłum.

43,13 Hebr.: „błyskawice”.

43,23 Morze jest symbolem sił wrogich Bogu, które On ujarzmił; por. Hi 38,8-11; Ps 104[103],9; Prz 8,28n; Iz 51,9n.

43,24n Por. Ps 104[103],25n; 107[106],23-30.

43,26 Por. Mdr 10,4; Iz 60,9; wg hebr. chodzi o słowo.

43,27 Nie w sensie panteistycznym, lecz powszechnej przyczy-nowości. Bóg jest transcendentny: 43,28.

44,4 Hebr. wykazuje kilka różnych wersji. Stych różnie tłum.

44,10 Popr. wg hebr.; gr.: „miłosierdzia”. Wiersz różnie komentowany: jedni odnoszą to słowo do postaci określonych w w. 9, inni – do wyliczonych od w. 16.

44,16 „Przeniesiony” – Rdz 5,24 (LXX); Hbr 11,5; „nawrócenia” – hebr.: „znajomości”, którą apokryfy ST odnoszą do tajników przyrody i dziejów; zob. Rdz 5,24.

44,17 „Sprawiedliwy” – por. Rdz 6,5-9; 8,21n; 9,9n; „okupem” – hebr.: „odroślą”.

44,18 Dosł.: „ciała”.

44,19 Por. Rdz 17,4n.

44,20 Por. Rdz rozdz. 15; 17; 22,1-18; Hbr 11,17.

44,22 Por. Rdz 17,19; 26,3nn.

44,23 Hebr.: „pierworodztwie”; por. Rdz 27,27nn; 28,14; 35,9-12; 49,28.

45,1 Tzn. z Izraela.

45,3 „Kładł kres” – hebr.: „przyśpieszał”; „chwały” – por. Wj rozdz. 7–12; 19–24; 33,18-23.

45,5 Por. Wj 19,9.20; 33,11.

45,6 Por. Wj 4,14.

45,7-17 Por. Wj rozdz. 28.

45,12 Hebr.: „i blachą z wyrytym napisem: Święty”.

45,15 Dosł.: „napełnił mu ręce”; por. Wj 28,41; Kpł 8,1-13.

45,16 Hebr.: „całopalenia i wybrane części”.

45,17 Według hebr.; gr.: „nad przymierzem zarządzeń”; por. Pwt 17,8-13; 33,10.

45,18n Por. Lb 16,1–17,15.

45,20 Por. Lb 18,8-21.

45,22 Por. Pwt 10,9.

45,23 Gr.: Finees; por. Lb 25,1-13.

45,26 Tekst skażony, różnie popr. i tłum.

46,1 „Nuna” – gr.: Naue; „imienia” – znaczy ono: „Jahwe jest zbawieniem”.

46,2 Por. Joz 8,18n.26.

46,4n Por. Joz 10,12n.

46,7 Por. Lb 13,30–14,9.

46,8 „Ich” – tzn. pozostałych Izraelitów; „miód” – por. Lb 14,30; Joz 14,6-14.

46,12 Mowa o godnych następcach; por. Iz 66,14; Za 6,12.

46,13-15 Por. 1 Sm rozdz. 1; 3,19n; rozdz. 8–10; 16,13.

46,16n Por. 1 Sm 7,9-13.

46,18 Popr. wg hebr.; gr. ma: „Tyru”, o czym 1 Sm nic nie mówi.

46,19 Por. 1 Sm 12,1-5.

46,20 Por. 1 Sm 28,6-25.

47,1 Por. 2 Sm rozdz. 7; 12.

47,3 Por. 1 Sm 17,34n.

47,4 Por. 1 Sm 17,40-54; popr. wg kod. S.

47,5.7 Dosł.: „róg”.

47,6 Por. 1 Sm 18,7; 2 Sm 5,1-3.

47,8 Tj. psalmami; por. 2 Sm 23,1.

47,9n Por. 1 Krn 16,4-43.

47,11 Por. 2 Sm 7,5-17; 11,2 –12,13.

47,13 Por. 1 Krl 5,17-19; 6,1-38.

47,14 Por. 1 Krl 3,4-28.

47,15 „Duch (dosł.: dusza)... ziemię” – stych skażony, różnie popr.; „przypowieściami” – por. 1 Krl 5,9-14.

47,17 Hebr.: „odpowiedzi”; por. 1 Krl 10,1-10.

47,18 Por. 1 Krl 10,14-27.

47,19 Por. 1 Krl 11,1-13.

47,22 Hebr.: „nie pozwolił żadnemu ze swych słów upaść na ziemię” (1 Sm 3,19).

47,23 Por. 1 Krl 12,1-20.

47,24n Por. 1 Krl 12,26 –13,10; 13,33n; 2 Krl 17,7-23.

48,2n Por. 1 Krl rozdz. 17; 18,2-38; 2 Krl 1,9-13.

48,5 Por. 1 Krl 17,17-24.

48,6 Por. 1 Krl 21,17-24; 2 Krl 1,1-8.

48,7 Por. 1 Krl 19,9-18.

48,8 Por. 1 Krl 19,15-21; lp. wg hebr.; słusznie co do Elizeusza.

48,9 Por. 2 Krl 2,1-18.

48,10 Hebr.: „Jak napisano, jesteś przeznaczony na przyszłe czasy, by położyć kres gniewowi przed dniem Pańskim, by zwrócić serca rodziców ku dzieciom i przywrócić szczepy Izraela”; cyt. Ml 3,24.

48,11 Hebr. ma tylko: „Szczęśliwy, kto ciebie widział i umarł, i ty jesteś szczęśliwy, bo żyjesz”. Obecny tekst gr. wyraża wiarę w zmartwychwstanie.

48,12 Por. 2 Krl 2,9n; 6,16.32.

48,13 Por. 2 Krl 13,20n.

48,14 Inni tłum.: „przy śmierci” i tu odnoszą: 2 Krl 13,14-19.

48,16 Hebr.: „Reszta”.

48,17 Por. 2 Krl 20,20; 2 Krn 32,5.30; Iz 22,11; inni odnoszą do poszerzenia zbiorników.

48,18-21 Por. 2 Krl 18,13–19,37; Iz rozdz. 36n.

48,19 Tzn. oblężonych Izraelitów.

48,23 Por. 2 Krl 20,5-11; Iz 38,4-8.21n.

49,1nn Por. 2 Krl rozdz. 22n.

49,6n Por. Lm 1,4; 2,3; Jr 1,5.10.

49,8 Por. Ez rozdz. 1n; 8–10.

49,9 Być może aluzja do Ez 38,22; 39,6. Inni wolą hebr.: „o Hiobie (te same spółgłoski), który zawsze się trzymał dróg sprawiedliwości”; por. Ez 14,14.20.

49,10 Zob. 46,12 z przyp.

49,11 Por. Ag 2,23.

49,12 Por. Ezd 3,8-11; Ag 1,12; 2,1-9.

49,13 Por. Ne 2,11– 4,17.

49,14 Zob. 44,16.

49,15 Por. Rdz 50,25n.

50,1 Tj. Szymon II, syn Oniasza II (220 –195).

50,3 Por. 1 Krl 7,23-28. Inni uważają, że mowa tu o poszerzeniu zbiorników; zob. Syr 48,17 z przyp.

50,5 Por. obrzęd pojednania: Kpł rozdz. 16.

50,6 Wyraz dod. wg hebr.

50,9 Hebr.: „przy ofierze”.

50,15 Por. Lb 28,7; Pwt 32,14.

50,25 Zob. Prz 30,15.

50,26 Popr. wg hebr.; gr.: „Samarii”.

51,3 Nieznacznie popr. wg hebr.

51,10 Hebr.: „Wzywałem Pana: Ojcem moim jesteś”.

51,13 Inni tłum.: „błądzić”.

51,20 Popr. wg hebr.; gr.: „serce”.

51,25 Iz 55,1.

51,26 Por. Pwt 30,11-20.

51,30 Podpis różnie formułowany w rkp i przekł. staroż.