WSTĘP DO PROROKÓW MNIEJSZYCH

Działalność proroków izraelskich nie należała w okresie monarchii ani też bezpośrednio po powrocie z niewoli do zjawisk rzadkich lub wyjątkowych. Byłoby też czymś niewłaściwym oceniać ją według pozostawionej spuścizny literackiej. Nie wszyscy prorocy spisali swe mowy albo nie zawsze uczynili to ich uczniowie. Także ci, którzy pisali lub polecili pisać i w ten sposób dali początek długiej tradycji literackiej, czynili to w bardzo różny sposób; niektóre mowy prorockie spisywano dopiero wiele lat po śmierci proroka, poddawano kolejnym redakcjom, zanim przybrały dzisiejszą postać. Poza księgami „wielkich” proroków (Iz, Jr, Ez, Dn) tradycja przekazała szereg krótszych zbiorów mów prorockich, pochodzących z bardzo różnych okresów. Biblia hebrajska zebrała te mowy najpierw w jedną księgę, zachowując jednak odrębność dwunastu autorów; dziś stanowią one oddzielne księgi.

W zbiorach (kanonach) ksiąg świętych rozmaicie umieszczano dwunastu proroków: tradycja żydowska, a za nią dzisiejsza Biblia hebrajska – po prorokach „większych”, Biblia grecka – przed nimi. Także kolejność wyliczania pierwszych sześciu proroków waha się w obu tradycjach (Biblia grecka: Oz, Am, Mi, Jl, Ab, Jon, Na). Być może pewną rolę odgrywały tu założenia chronologiczne, zresztą w obu układach niezupełnie ścisłe. Niniejsze wydanie Biblii opiera się na tradycji Biblii hebrajskiej, którą podjęła także Wulgata zarówno co do miejsca w kanonie, jak i układu. Rozpowszechnione dziś określenie kolekcji jako „proroków mniejszych” pochodzi od łacińskich Ojców Kościoła (św. Augustyn). Chcieli oni w ten sposób odróżnić ją od poprzedzających ją obszerniejszych ksiąg prorockich (zwanych dlatego „prorokami większymi”).

Trudno dziś ustalić, w jaki sposób powstawał zbiór „proroków mniejszych”. Pierwszą wzmiankę biblijną o istnieniu takiej kolekcji przekazuje Syr 49,10 (ok. 180 r. przed Chr.): A kości dwunastu proroków niech wypuszczą pędy ze swego grobu, pocieszyli bowiem Jakuba i wybawili go niezawodną nadzieją. Wspólnota z Qumran dobrze znała zwój „proroków mniejszych” począwszy od II w. przed Chr.,

jak wynika z zachowanych rękopisów i kilku komentarzy do ksiąg poszczególnych proroków.

Zachowane w zbiorze dwunastu ksiąg pisma prorockie powstały w ciągu ok. 500 lat (od VIII do III w. [?]), toteż reprezentują niemal wszystkie znane prorockie gatunki literackie. Oprócz „wyroczni Pana” zawierają one napomnienia, groźby, karcące mowy, hymny, modlitwy, wizje, a nawet „wyznania”; nie brak w nich popularnych opowiadań zbliżonych do midrasza (Jon). Stosunkowo ważną rolę odgrywają tu proroctwa pocieszające; niektóre z nich zawierają wyraźne akcenty mesjańskie i eschatologiczne. Ponadto ich założenia teologiczne znacznie się różnią, zależnie od epoki, pochodzenia, osobowości i założeń autora; zob. wstępy szczegółowe.

Znaczenie księgi dwunastu „proroków mniejszych” polega przede wszystkim na autentycznym świadectwie o prądach teologicznych, etycznych i socjalnych nurtujących Izraela na tak znacznej przestrzeni jego historii. O wkładzie tych proroków do skarbnicy myśli objawionej świadczy najlepiej wpływ, jaki wywarli na „proroków większych” i późniejsze księgi biblijne: symbolika małżeńska Ozeasza staje się w Jr i Ez jednym z zasadniczych sposobów wyrażania myśli prorockiej, podobnie jak idea Reszty Amosa, którą najpierw podjął Iz. Także groźby prorockie Micheasza żyły jeszcze w sto lat po jego śmierci, skoro przytacza je Jr (26,18) jako proroctwo cieszące się dużym autorytetem (jedyny formalny cytat z ST w Jr).

Autentyczność zbioru nie nastręczała większych trudności, mimo że wielu spośród dwunastu proroków było skądinąd nie znanych. Poza drugorzędnymi elementami redakcyjnymi, będącymi aktualizacjami z późniejszych okresów, poważniejsze wątpliwości nasuwa, oprócz Księgi Jonasza, jedynie druga część Księgi Zachariasza (zob. wstępy do tych ksiąg), uważana dziś za zbiór proroctw anonimowych. NT nawiązuje bardzo często do „proroków mniejszych” w swej symbolice (por. znak Jonasza – Mt 12,41; Łk 11,32), argumentacji teologicznej (Am, Jon, Ha, So, Ml) i mesjańskiej (Mi, Za).

(Red.)

KSIĘGA OZEASZA

WSTĘP

Prorok Ozeasz (hebr. Hoszea, skrót znanego imienia Jehoszua, tzn. Jahwe wybawił) znany jest w Biblii jedynie ze swej księgi. Pochodził z państwa północnego, które było również terenem jego działalności prorockiej, mimo że w swych wystąpieniach nawiązuje do całego narodu izraelskiego. Ozeasz sprawował urząd prorocki w VIII w. przed Chr.; dokładniejsza data jest bardzo trudna do ustalenia, tym bardziej że deuteronomiczny tytuł (1,1) pochodzi od redaktora z czasów późniejszych. Dane historyczne księgi wskazują na okres panowania dynastii Jehu (od 813 r. przed Chr.), a w każdym razie na lata przed upadkiem Samarii (721 r. przed Chr.).

Druga połowa VIII w. stoi w państwie północnym pod znakiem zamętu politycznego oraz upadku religijno-moralnego. Zanikał sakralny charakter monarchii, a często zmieniający się władcy nie troszczyli się o zachowanie przymierza między Bogiem a wybranym narodem. Ozeasz w swoich mowach karci wszelkie nadużycia synkretyczne, kreowanie królów bez pytania się o wolę Bożą oraz występki moralne zakazane Prawem Bożym. Adresatami jego gróźb są dygnitarze dworscy, politycy, a także kapłani związani z miejscami oficjalnego kultu. Prorok w swoich mowach posługuje się językiem obrazowym, bogatym w symbolikę teologiczną i tchnącym głęboką miłością do swego narodu. Gra uczuć, nieraz bardzo gwałtownych, utrudnia niejednokrotnie zrozumienie poszczególnych mów. Dalszą trudność nastręcza zły stan tekstu hebrajskiego oraz szereg podejmowanych już w starożytności prób jego wyjaśnienia.

W księdze można dość wyraźnie wyróżnić trzy części. Pierwsza z nich opisuje historię małżeństwa Ozeasza (rozdz. 1 – 3), przeplataną mowami Boga, wzorowanymi na procedurze sądowej. Analiza stylu (1 i 3 osoba lp.) i słownictwa każe przypuszczać, iż chodzi o rzeczywiste zdarzenie, a nie tylko o alegorię teologiczną. Druga część (4,1 – 9,9) obejmuje szereg karcących mów prorockich piętnujących nadużycia kultowe i polityczne, trzecia zaś (9,10 – 14,1) podobne mowy na temat bałwochwalstwa Izraela jako konsekwencji dawnych grzechów popełnianych w ciągu jego długiej historii. Księgę zamyka

wezwanie do powrotu do Boga, stylizowane na liturgię pokutną.

Autentyczność księgi nie nastręcza poważniejszych trudności. Tytuł i epilog, napisane stylem mądrościowym, pochodzą z okresu późniejszego. Nadto księga została w niektórych wierszach zaktualizowana w środowisku judzkim i dostosowana do nowych warunków politycznych i religijnych (np. 1,7; 5,5; 6,11; 8,14; 12,1b). Takich prób powtórnego – zaktualizowanego – odczytania treści proroctw Ozeasza było potem zapewne więcej, choć dziś są one trudne do ustalenia.

Teologia księgi koncentruje się wokół zapoznanej miłości Boga do swego narodu. Bóg wymaga od niego pełnego miłości oddania i poznania Go (6,6), płynącego z głębi serca. Izrael pozostawał tylko przez bardzo krótki czas wędrówki na pustyni wierny swemu Bogu; później wstąpił na drogę buntu i odstępstwa. Wszystkie stany i warstwy społeczne sprzeniewierzyły się Panu i naruszyły przymierze. Dlatego Bóg chciałby poprowadzić swój naród znów na pustynię, by wytworzyć dawną więź miłości i zaufania (2,16). Symbolika małżeństwa oznacza przede wszystkim przymierze między Bogiem a Jego narodem, dalej zaś obejmuje całokształt stosunków między partnerami przymierza. Alegoryzujące zastosowanie małżeństwa jako symboliki teologicznej jest owocem osobistej refleksji proroka nad własnym życiem; wywarło ono wielki wpływ na słownictwo i teologię późniejszych proroków (Jeremiasza, Ezechiela, Deutero-Izajasza). Za odstępstwo spadnie na naród kara przedstawiona pod postacią najazdu asyryjskiego; także ten obraz nieprzyjaciela pustoszącego kraj pozostanie klasyczny w groźbach późniejszych proroków. Interesowała się nim również pozabiblijna literatura judaizmu (por. komentarz Wspólnoty z Qumran do Oz).

NT często przytacza słowo proroka, co świadczy o jego aktualności teologicznej. Wypowiedź Ozeasza o wyższości miłości w porównaniu z ofiarami podejmuje Chrystus Pan dwukrotnie (Oz 6,6 – Mt 9,13 i 12,7). Z innych tekstów należy wymienić zwłaszcza Oz 1,9 – por. Rz 9,26; Oz 2,25 – Rz 9,25; 1 P 2,10; Oz 10,8 – Łk 23,30; Ap 6,16; Oz 13,14 – 1 Kor 15,54 i może Hbr 2,14.

(Red.)