KSIĘGA ZACHARIASZA

WSTĘP

Księga podaje jako autora proroctw Zachariasza (hebr.: Zekarjah – Jahwe pamięta), syna Berekiasza, syna Iddo (1,1). O działalności proroka mówi dwukrotnie Ezd (5,1 i 6,14), określając go jedynie jako syna Iddo. Prawdopodobnie chodzi o przywódcę zmiany kapłańskiej, Iddo, za najwyższego kapłana Jojakima (Ne 12,16); autor księgi był więc jednocześnie kapłanem i prorokiem. Wzmianka o Berekiaszu jako ojcu Zachariasza pochodzi z zestawienia tego proroka współczesnego Aggeuszowi z jakimś innym Zachariaszem, synem Berekiasza (Jeberekiasza), wymienianym w Iz 8,2. Temu starszemu Zachariaszowi przypisywano drugą – anonimową – część Księgi Zachariasza, umieszczając imię jego ojca w rodowodzie Za 1,1.

Graficznie, literacko i teologicznie Księga Zachariasza składa się z dwóch prawie niezależnych od siebie części: pierwszej (rozdz. 1 – 8), zawierającej zbiór wizji i proroctw Zachariasza, syna Iddo, i drugiej (rozdz. 9 – 14), obejmującej szereg napomnień, gróźb i obietnic nieznanego autora (autorów[?]), dołączonych następnie do Za i przypisywanych Zachariaszowi, synowi Berekiasza.

Tematyka pierwszej części dotyczy zagadnień religijnych nurtujących społeczność żydowską w okresie perskim ok. 520 r. przed Chr. Nawiązuje ona do działalności dwóch wybitnych przywódców: Jozuego, arcykapłana, i Zorobabela, i koncentruje się wokół świątyni (odbudowa – 2,1; 4,9; 6,13; odnowa kapłaństwa – 3,1n; stosunek arcykapłana do potomka Dawidowego – 4,1-14). Druga natomiast część księgi ma charakter eschatologiczny i stanowi swego rodzaju antologię zapowiedzi prorockich, pisanych prozą i wierszem.

Między obu częściami zachodzą zasadnicze różnice kompozycyjne i literackie. Rozdz. 1 – 8 składają się z ośmiu wizji nocnych, wprowadzonych wezwaniem do nawrócenia (1,2-6), uzupełnionych wyrocznią Pana (6,9-14) i kilku innymi wypowiedziami prorockimi (7,1 – 8,23) w sprawie postu i pomyślnej przyszłości narodu. Schemat poszczególnych wizji jest niemal identyczny; każda z nich zawiera wprowadzenie, teofanię lub angelofanię, dialog między widzącym prorokiem a przedmiotem wizji (najczęściej aniołem) i wreszcie pytanie proroka o znaczenie wizji oraz odpowiedź utrzymaną w tonie wyroczni Bożej. Ten nowy w Biblii schemat wizji pokrewny jest znanym dobrze snom prorockim (por. np. sen Józefa w Rdz rozdz. 37). Dalszy jego rozwój doprowadzi do powstania gatunku literackiego wizji apokaliptycznej. Głównym literackim źródłem wizji i proroctw Za rozdz. 1 – 8 był Pięcioksiąg (por. Za 2,14n z Wj 29,45; Za 2,16 z Pwt 32,9; Za 5,11 z Rdz 10,10 i 11,2) oraz wizje Ezechiela (Za 2,5 z Ez 40,3 – 41,15; Za 5,1-4 z Ez 2,9n). Druga część księgi zapowiada w formie poetyckiej nadejście królestwa Bożego (zniszczenie potęg ziemskich i powrót rozproszonego Izraela: 9,1 – 11,3), dalej zawiera alegorię dobrego i złego pasterza, pisaną prozą (11,4-17; 13,7nn), i wreszcie dwie paralelne zapowiedzi eschatologiczne (12,1 – 14,21) kończące się opisem wspaniałości odnowionej Jerozolimy i świątyni.

Określenie czasu powstania rozdz. 1 – 8 nie nastręcza żadnej trudności, ponieważ poszczególne części noszą dokładną datę: Zachariasz, syn Iddo, rozpoczął działalność prorocką w drugim roku panowania Dariusza, w ósmym miesiącu, tj. pod koniec r. 520, ostatnie zaś jego słowo datowane jest na listopad 518 r. Zarówno tło historyczne, jak i rozważane problemy odpowiadają dokładnie tym danym. Znacznie trudniej ustalić czas powstania rozdz. 9 – 14. Opowiadając się za jednością tej części księgi, należy stwierdzić, że problemy tu poruszane zakładają sytuację religijną zdecydowanie różną: świątynia jest już dawno odbudowana (14,16), zmiana kapłańska odnowiona (12,13). Autor rozdz. 9 – 14 nigdy nie cytuje dosłownie innych ksiąg biblijnych i wykazuje większą samodzielność literacką niż Zachariasz, choć i on nawiązuje często do typowych zagadnień prorockich. Słownictwo drugiej części księgi (częściowo archaizujące) różni się dość znacznie od pierwszej. Wielu krytyków współczesnych i dawniejszych wyraża pogląd, że rozdz. 9 – 14 zawierają częściowo proroctwa z okresu przed niewolą babilońską (rozdz. 9 – 10?), częściowo zaś z okresu greckiego lub nawet machabejskiego. Dokładniejszej daty tej części księgi nie da się dziś ustalić. Syrach (49,10) znał ją z pewnością w dzisiejszej formie. Niektórzy krytycy uważają rozdz. 12 – 14 za część odrębną (Trito-Zachariasz) jako ściśle eschatologiczną.

Problematyka teologiczna rozdz. 1 – 8 zainteresowaniami mesjańskimi bliższa jest prorokom okresu monarchii; stosunek proroka do Boga jest jednak dość różny. Dla Zachariasza, podobnie jak dla jego poprzednika, Ezechiela, Bóg jest istotą absolutnie transcendentną; objawienia i wizje otrzymuje on nie bezpośrednio, lecz przez anioła-tłumacza. Oprócz rozwiniętej nauki o aniołach prorok zna także szatana, przeciwnika anioła Pańskiego (3,1 – najstarszy tekst biblijny wymieniający szatana). Występuje on jako oskarżyciel przed trybunałem Bożym; dalszy rozwój teologiczny pojęcia – zob.: Hi 1,7; 2,2; 1 Krn 21,1. Spojrzenie rozdz. 9 – 14 na Boga jest inne: cechuje je – podobnie jak u niektórych starszych proroków – uniwersalizm (9,1) przedstawiający chętnie wszystkie narody oddające Bogu-Królowi hołd w Jerozolimie. Bóg czuwa nad całym światem i wszystkimi narodami; najpełniejsze objawienie Opatrzności Bożej nastąpi w okresie eschatologiczno-mesjańskim.

Już pierwsza część księgi podejmuje temat przyszłego zbawienia i domaga się odnowienia moralnego jako jednego z warunków rychłego nastania czasów mesjańskich; innymi zwiastunami nadchodzącego zbawienia będzie powrót z ziemi babilońskiej reszty wygnańców i dokończenie budowy świątyni. Według Zachariasza godność mesjańska przysługuje w pewnym sensie dwu przywódcom: duchownemu i świeckiemu. Jeśli Za 6,12 nadaje Zorobabelowi mesjańskie określenie „Odrośl” (por. Jr 23,5; 33,15), to jednak najwyższy kapłan zasiada po jego prawicy (Za 6,13). Takie pojęcie godności mesjańskiej rozwinie Wspólnota z Qumran w nauce o dwóch Mesjaszach: Aarona i Izraela (1 QS IX, 10; 1 QSa II, 19n). Druga część księgi przedstawia Mesjasza jako autentycznego potomka Dawida i Salomona, cichego Króla Pokoju (9,9), którego przebili (12,10); podobieństwo do cierpiącego Sługi Pańskiego u Izajasza jest wyraźne.

Znaczenie tekstów mesjańskich Za podkreśla fakt aż sześciokrotnego przytoczenia słów proroka w opisie męki Chrystusa (Za 9,9 – Mt 21,5.9; J 12,15; Za 13,7 – Mt 26,31; Za 1,12 – Mt 27,9n; Za 12,10 – J 19,37). Tekst Za 12,10 przytaczają Mt 24,30 i Ap 1,7.

(Red.)