KSIĘGA WYJŚCIA

WSTĘP

Nazwa księgi wywodzi się z tytułu, jaki nosi ona w LXX (Exodos), a dotyczy jedynie pierwszej części. Tradycja hebrajska określa ją – podobnie jak pozostałe części Pięcioksięgu – pierwszym słowem Wj: „Oto imiona” (’elle szemôt).

W obecnej postaci Wj powiązana jest wielorako z opowiadaniami o patriarchach w Rdz i z otrzymanymi przez nich obietnicami (np. Rdz 22,17; 50,24; por. z Wj 33,1) oraz z zawartymi przymierzami (Rdz rozdz. 15; 17). Współczesna krytyka dopatruje się w dzisiejszej kompozycji śladów redakcji deuteronomicznej (zob. Wstęp do Pięcioksięgu, s. 17). Zasadniczą zaś różnicę między obu księgami stanowi przedmiot opowiadania. Nie są nim jak w Rdz poszczególne postacie patriarchów, ale „Izraelici”, naród złożony z siedemdziesięciu (pięciu?) osób – rodziny Jakuba i jego synów. Indywidualne osoby (zwłaszcza Mojżesz i Aaron) występują rzadziej i są raczej reprezentantami narodu lub jego grup.

Ucisk Izraelitów w Egipcie (rozdz. 1 – 2) jest punktem wyjścia stosowanego później często schematu teologicznego: obietnica – wiara lub niewierność ludu – ratunek ze strony Boga. Bez wątpienia Wj składa się w dalszych częściach z szeregu bloków większych opowiadań, obecnie połączonych w dość zwartą całość. Rozdziały 3 – 15 opisują samo wyjście z Egiptu oraz poprzedzający je obrzęd Paschy i przejście przez Morze Czerwone, zakończone monumentalnym hymnem (Wj 15,1-21). Opis pobytu na pustyni złożony jest z szeregu etiologii, czyli popularnych wyjaśnień nazw poszczególnych miejsc na trasie wędrówki (15,22 – 18,27), oraz z opisów cudownych interwencji Boga na rzecz wędrującego ludu (przepiórki i manna – rozdz. 16, wyprowadzenie wody ze skały – 17,1-7, zwycięstwo nad Amalekitami – 17,8-16). Jednocześnie pojawiają się szemrania przeciw Mojżeszowi i Aaronowi (15,24; 16,2-12; 17,3). Z jednej strony kontrastuje to z entuzjazmem po przejściu przez Morze Czerwone, z drugiej – przygotowuje dalsze bunty po zawarciu przymierza synajskiego.

Następne rozdziały stanowią drugi wielki blok opowiadań, mianowicie o pobycie u stóp góry Synaj (rozdz. 19 – 24). Zawiera on nadanie Dekalogu (20,1-17), szeregu podstawowych nakazów i zakazów regulujących wszystkie dziedziny życia, nadto zbiór bardziej szczegółowych przepisów prawnych, „księgę przymierza” (20,22 – 23,33) wraz z opisem uroczystego zawarcia przymierza za pośrednictwem Mojżesza (Wj rozdz. 24). Opis ten otrzymuje uzupełnienie w rozdz. 34 w postaci tzw. dekalogu kultowego, który wykazuje wiele podobieństw do opisu z rozdz. 20. Z tym blokiem związany jest opis niewierności narodu (kult złotego cielca – rozdz. 32n) i odnowienia zawartego przymierza (rozdz. 34). Natomiast inny temat stanowią wskazówki odnoszące się do budowy sanktuarium i organizacji kultu w nim (rozdz. 25 – 31 i 35 – 40), a otrzymane przez Mojżesza od Boga na Synaju. Ta część księgi łączy wyraźnie Wj z następującą po niej Kpł (por. Wj rozdz. 29 z Kpł rozdz. 8).

Trudno dokładnie określić chronologię powstania tych części. Niektóre opowiadania powstały w czasach bardzo dawnych, niezbyt odległych od opisywanych wydarzeń; inne w czasach późniejszych, utwierdzonej monarchii lub w okresie niewoli babilońskiej czy nawet wczesnoperskiej. Prace redakcyjne trwały dość długo i wycisnęły swoiste piętno na kompozycji księgi. Należy tu wskazać szczególnie na tradycję kapłańską i deuteronomiczną.

O wydarzeniach opisanych w Wj brak bezpośrednich świadectw pozabiblijnych. Jednakże fakt pobytu i migracji większych grup, związanych z Izraelem, do Egiptu i z niego nie może budzić większych wątpliwości. Księga Wyjścia przedstawia dzieje większej grupy potomków Jakuba, która pod wodzą Mojżesza opuściła Egipt najprawdopodobniej w XIII w. przed Chr., udając się do Kanaanu. Późniejszy Izrael uważa te wydarzenia za wczesny etap historii całego narodu, za najdawniejszy etap dziejów ludu Bożego – dziedzica udzielonych mu przez Pana obietnic.

Znaczenie teologiczne księgi jest kluczowe w dziejach ludu Bożego. Wśród trudów wędrówki plemiona świadome pochodzenia od wspólnych przodków, solidarnego przetrwania niewoli w Egipcie i wiary w jednego Boga, który się objawił Mojżeszowi jako Jahwe, „który JEST” (3,14), wchodzą na drogę ku jedności religijnokultowej, otrzymują zarysy Prawa Bożego i społeczności teokratycznej. Daleko im jeszcze do pełnego scalenia wewnętrznego, do form organizacyjnych, a nawet do rozpoczęcia długiego procesu osiedlania się. Przymierze synajskie będzie jednak tym czynnikiem, do którego odwoływać się będzie cały ST. Wiele epizodów tu opisanych, a także czynników kultowych (świąt), będzie wywierać doniosły wpływ na późniejsze księgi ST; odbije się również wielokrotnym echem w NT, tak w sensie dosłownym, jak i typologicznym (np. 1 Kor 5,7; 10,1-11; Ap 15,3).

(Red.)