KSIĘGA POWTÓRZONEGO PRAWA

WSTĘP

Nazwa „Powtórzone Prawo” (Deuteronomium) pojawia się dopiero w LXX i Wulgacie, w Biblii hebrajskiej stanowi ją pierwszy rzeczownik początkowego zdania księgi: Haddebarim. Księga ta różni się od poprzednich tym, że jest jednolita, podobnie jak Księga Kapłańska, choć różni się od niej odmiennym sposobem podawania praw. Góruje tu ton pouczający, kaznodziejski, widoczny nawet w sposobie ujęcia przepisów prawnych. Z Mojżeszem łączy ją tradycja ustna, podawana poprzez pokolenia, przechowywana przez kapłanów lewickich w północnym państwie Izraela.

Krytyka literacka odróżnia tutaj rozdz. środkowe 12 – 26 od reszty księgi. Łączy się z nimi organicznie wprowadzenie do nich podane w rozdz. 5 – 11 oraz błogosławieństwa i przekleństwa w rozdz. 27 i 28. Ostatnie rozdziały zostały wprawdzie dodane później, pochodzą jednak z dawniejszych czasów, jak np. poematy w rozdz. 32 i 33, na co wskazuje język i styl. Podobnie dawno powtarzane w kulcie musiały być rozdz. 29 – 30. Rozdziały 31 i 34 są także pochodzenia późniejszego, jako wynik redakcji księgi. Trudniejsza sprawa jest z pierwszymi rozdziałami. Ogólnie się przyjmuje, że rozdz. 1 – 3 pochodzą z czasów ostatnich królów judzkich, z VII w. przed Chr., a rozdz. 4 powstał w czasie niewoli babilońskiej, w VI w. Ostatnio zauważono w tej księdze schemat odnowienia przymierza, jaki znamy jeszcze ze źródeł hetyckich: rozdz. 5 – 11 – wstęp historyczny i pouczenie, rozdz. 12 – 26 – nakazy prawne; przy tym 26,16-19 – sformułowanie zawarcia przymierza; rozdz. 27n – błogosławieństwa i przekleństwa. To stanowi pierwotny trzon księgi. Jak widać, sytuacja, w której powstała księga, wskazuje wyraźnie na odnowienie przymierza w miejscu świętym, w tym wypadku w Sychem; por. Joz rozdz. 23 – 24. Lewici przygotowali naród do tego aktu religijnego i wyjaśniali prawo ludowi. W VIII w. przed Chr., za czasów króla Jeroboama II, mógł powstać prototyp dzisiejszej księgi mającej na celu zmodernizowanie dawnego prawa, zanotowanego w Wj rozdz. 19 – 24. Styl i porównanie poszczególnych przepisów wyraźnie na to wskazują. Po upadku północnego państwa w 722 r. przed Chr. wierni przenieśli tę księgę do Jerozolimy, gdzie została umieszczona w świątyni. Pierwsze zredagowanie zawdzięcza królowi Ezechiaszowi, troszczącemu się o moralne odnowienie Izraela. Jednak ta pierwsza redakcja zawierała tylko rozdz. 5 – 28. W tym też stanie znaleźli ją kapłani za czasów króla Jozjasza. Ostatecznej redakcji dokonano dopiero w czasie niewoli babilońskiej. Nic więc dziwnego, że niektóre dawne wyrażenia, których ślad łatwo zauważyć na kartach naszej księgi, zostały zmodernizowane w późniejszych kręgach prorockich. Zachowanie jednolitego, odrębnego stylu nie pozwala dokładniej odróżnić części pierwotnych od późniejszych.

Nauka teologiczna Pwt odnosi się do przymierza zawartego przez Boga z wybranym przez Niego ludem izraelskim. Wybór ten jest dowodem miłości ze strony Boga, który chce mieć Izraela na szczególną własność (segulla[h]: 7,6; 14,2; 26,18), w odróżnieniu od wszystkich innych narodów świata, które przecież też należą do Niego jako Stwórcy nieba i ziemi (4,19; 32,8). Podobne słowo w tym samym znaczeniu spotyka się w tekstach z Mari nad Eufratem. Wybierając Izraela, Bóg był suwerenny: nie skłaniały Go do wyboru żadne przymioty rozumu czy woli ludu wybranego (7,7n; 9,5n). Wyprowadzenie z Egiptu jest nadto wykupem niewolnika od jego dotychczasowego pana, przy czym nie ma tu mowy o zapłacie, co jest podstawą późniejszych pojęć „wykup” i „odkupienie” użytych przez Izajasza i św. Pawła. Posłuszeństwo, które lud wybrany winien był swojemu dotychczasowemu władcy ziemskiemu, należy się obecnie nowemu Panu – Bogu. Zawarcie przymierza na górze Horeb (Synaj) jest następstwem poprzednich czynów Boga, który obecnie wyraża swoją wolę w Dekalogu. Tak przekazana wola Boża zostaje później jeszcze wyjaśniona na polach Moabu (rozdz. 5), w prawach apodyktycznych, kazuistycznych, warunkowych i w rozporządzeniach kultowych zawartych w centralnej części księgi. Rozdziały 5 – 11 zawierają nakaz miłowania Boga ponad wszystko (zwłaszcza 6,5.13-15). To przykazanie przeszło do NT, gdzie stało się kamieniem węgielnym całej moralności. Nie chodzi tu o miłość uczuciową; wprost przeciwnie, wszystko przemawia za miłością efektywną, przejawiającą się w wiernym służeniu Bogu, zachowywaniu przykazań, jednym słowem w tym, co mędrcy nazywali „bojaźnią Bożą”. To pojęcie miłości efektywnej ma swoje źródło też w Mezopotamii, gdzie wyraża stosunek wasala do swego seniora. Izraelita jednak miał się odnosić do Boga jak syn do ojca.

Stosunek do wyznawców tej samej religii ujmowany jest jako stosunek brata do brata, z czego wywodzi się pojęcie miłości braterskiej. Nawet król uznany był za współbrata (17,15.20), aby się nie wynosił ponad innych członków ludu wybranego. Specjalnej troski wymagał brat zubożały (15,7). Dowodem miłości bratniej była też wspólna ofiara, w której miał prawo uczestniczyć każdy członek ludu wybranego. Po niej odbywała się wspólna uczta ofiarna. Tak pojęta miłość braterska przeszła do NT i była mocno podkreślana w pierwotnym Kościele w Jerozolimie. Wielkim darem Bożym jest „ziemia”. Człowiek ma na niej zażywać spokoju i bezpieczeństwa, a przede wszystkim odznaczać się szczególną łącznością z Bogiem, co miało być przygotowaniem do życia z Bogiem w królestwie Bożym.

Aktualizowanie nakazów Mojżeszowych dokonało się w czasie kilkakrotnego odnawiania przymierza. Można je uważać za uobecnienie dawnych wypadków na skutek bliskości tego samego Boga, który zawierał przymierze z ludem wybranym. Spotykamy tu często określenie „dzisiaj”, powtarzające się, ilekroć ktoś łączy się z Bogiem i do Niego się zwraca.

W historii zbawienia Pwt zajmuje doniosłe miejsce, ujmuje bowiem całość obowiązków człowieka w stosunku do Boga i bliźniego, jasno wykłada terminy: przymierze, lud Boży, miłość Boga i brata, służenie Bogu i chodzenie Jego drogami. Pojęcie sprawiedliwości Bożej, karzącej za grzechy, ale litującej się, wyraża rozdz. 32, co było podstawą nauki proroków i NT.

Sformułowane w Pwt przykazania i prawa odezwą się echem w NT: przykazanie miłości (6,5) jest przedmiotem mów polemicznych Jezusa (Mt 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27); słowa Boże z Pwt 6,16; 8,3 pojawiają się w dialogu kuszenia (Mt 4,4.7; Łk 4,4.12); nadto inne prawa w Mt 5,31; 18,16. Na klasyczny tekst o proroku (18,15.19) powoła się kerygmat apostolski (Dz 3,22n; 7,37). Święty Paweł cytuje poszczególne przepisy w 2 Kor 13,1; Ga 3,13; zaś Hbr 12,21.29 nawiązuje do zdarzeń pod Synajem.