KSIĘGA JEREMIASZA

WSTĘP

Jeremiasz (hebr. Jirmejahu) pochodził z kapłańskiej rodziny zamieszkałej w Anatot, w ziemi Beniamina, około 9 km od Jerozolimy. Misję prorocką pełnił za panowania Jozjasza i jego następców aż do upadku Jerozolimy w 587/586 r. przed Chr.; niektóre urywki jego księgi świadczą o pewnej działalności także po zburzeniu Jerozolimy i później – w Egipcie. Trzy okresy jego życia prorockiego odpowiadają problematyką i tonem seriom mów zachowanych w księdze. Najważniejsze mowy, zdradzające jeszcze wyraźny wpływ poprzedników, skierowane są przeciw bałwochwalstwu i synkretyzmowi, jaki panował przed reformą Jozjasza w państwie judzkim. Groźby i zapowiedzi kary nabierają cech konkretnych wobec zbliżającego się niebezpieczeństwa babilońskiego, określanego poprzednio jedynie ogólnikowo jako „nieprzyjaciel z północy”. Upadek Jerozolimy był urzeczywistnieniem zapowiedzi Jeremiasza, ale nie przyniósł moralnej poprawy narodu; toteż trzeci okres działalności proroka podobny jest do pierwszego, z tym że opór Judejczyków był jeszcze większy.

Proces formowania się Księgi Jeremiasza należy do nader skomplikowanych. W odróżnieniu od pozostałych proroków o pierwszej fazie powstawania księgi opowiada sam Jeremiasz. Chodzi o zbiór gróźb wypowiedzianych do roku 605, spisany pod dyktando proroka przez jego sekretarza, Barucha. Zwój ten po odczytaniu publicznym w świątyni (rozdz. 36) został spalony przez króla judzkiego, Jojakima, następnie zaś odtworzony przez Jeremiasza wraz z dalszymi uzupełnieniami. Z opisu 36,2-20 wynika niedwuznacznie, że w zwoju tym prorok zaktualizował swoje poprzednie groźby, odczytując w nich nową, pełniejszą i aktualniejszą treść w świetle wypadków politycznych lat 605/604. Późniejsze swe mowy prorok dołączył do księgi najprawdopodobniej w spokojniejszym czasie po upadku Jerozolimy, gdy przebywał w Mispa u zarządcy Godoliasza. W skład zbioru weszły nadto mowy pocieszające, pierwotnie wygłoszone do uprowadzonych w niewolę Izraelitów, następnie rozszerzone również na wygnańców judzkich. Ostatni, najważniejszy etap kształtowania się księgi nastąpił w niewoli babilońskiej. Tutaj nie tylko uznano prawdziwość proroctw Jeremiasza, potwierdzoną zresztą faktami, ale otoczono jego słowa troskliwą opieką. Toteż zbierano starannie wszystkie urywki jego mów, a jednocześnie odczytywano w nich treść aktualną dla wygnańców, w świetle teologii deuteronomicznej, znanej dobrze również z innych opracowywanych równocześnie ksiąg (Pwt; 1-2 Krl). Nie wydaje się jednak, by już w tym czasie księga przybrała ostateczną postać. Najstarsze tłumaczenie greckie znało ją w innej, krótszej o jedną ósmą postaci i w innym układzie niż dzisiejszy tekst hebrajski. Przyczyną ustawicznych refleksji nad słowami proroka była niewątpliwie stale rosnąca jego popularność. Świadczą o niej nie tylko wzmianki w 2 Krn 36,12.21; 2 Mch 2,1-8; 15,12-16; Syr 49,6n; Dn 9,2, ale i dobrze rozwinięta literatura apokryficzna (Paralipomena Jeremiae oraz inne pisma qumrańskie z czwartej groty).

Dzisiejszy układ tekstu hebrajskiego obejmuje, obok historii powołania (rozdz. 1), księgę gróźb (2,1 – 25,14), zapowiedzi pocieszające dla Izraela (26,1 – 35,19), biografię Jeremiasza pióra Barucha (36,1 – 45,5) oraz obszerną sekcję mów przeciw obcym narodom (46,1 – 51,64); znacznie później dodano historyczny urywek końcowy (rozdz. 52).

Księga zawiera niemal wszystkie prorockie gatunki literackie. Poza proklamacją w imię Pana, groźbami i karcącymi mowami, najbardziej charakterystyczne dla Jr są mowy polemiczne typu rozprawy sądowej oraz „wyznania” – jedyne w swoim rodzaju źródło zrozumienia osobistych przeżyć autora. Nadto należy wymienić literackie gatunki kultowe, wyznania grzechów, hymny, modlitwy i liturgie żałobne.

Teologia Jeremiaszowa nawiązuje do ściśle jahwistycznych tradycji prorockich, nadaje im jednak własne, osobiste piętno. Punktem wyjścia jego rozważań jest Pan jako nie tylko Bóg Izraela, ale każdego Izraelity. Miłość Boża, nie znająca granic, opiera się na przymierzu z narodem. Przejście od kolektywizmu do indywidualizmu można stwierdzić zwłaszcza w nakazach i pouczeniach moralnych. Grzech, czyli oddalenie się od Boga, polega głównie na bałwochwalstwie i synkretyzmie religijnym; towarzyszy mu nieodłącznie upadek etyczny i lekceważenie Prawa Bożego (5,26nn; 6,6n; 7,5n). W życiu publicznym i politycznym wyraża się to brakiem ufności do Pana i lekkomyślnym wiązaniem się przymierzami z narodami pogańskimi. Następstwem grzechu jest gniew Pański i kara w postaci klęsk żywiołowych oraz pustoszącego najazdu nieprzyjaciela z północy, który zamieni miasta i świątynię w gruzy. Spośród ogólnej zagłady – w chwili głoszenia słowa przez proroka jeszcze warunkowej – Pan ocali pewną Resztę^s, z której odbuduje sobie naród święty. Powrót z niewoli będzie pierwszym krokiem na drodze ku nowemu etapowi historii zbawienia i Nowemu Przymierzu (31,31-34), wraz z powszechnym nawróceniem do Boga. W perspektywie prorockiej Jeremiasz łączy ten okres z pojawieniem się Odrośli Dawidowej, Mesjasza Króla (23,5-8; 30,9; 33,15). Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy nawiązał do tego proroctwa, ukazując jego najgłębszy sens (Jr 31,31nn w Mk 14,24 par.).

Księga odznacza się nie tylko wielkimi walorami poetyckimi, ale przedstawia również bogaty obraz życia prorockiego. Ukazuje blaski i cienie losów rzecznika Bożego; nie waha się nawet przedstawić jego wewnętrznych zmagań, wątpliwości aż do chwilowego buntu. Mówi nade wszystko o przemożnej sile słowa Bożego, któremu prorok musi się podporządkować nawet za cenę największych cierpień i wyrzeczeń. Misja prorocka Jeremiasza, pozornie bezskuteczna, w rzeczywistości nadała właściwy kierunek religijności Judejczyków w niewoli: umożliwiła im przetrwanie ciężkich lat niewoli i odnowę życia religijnego po powrocie do kraju.