KSIĘGA IZAJASZA

WSTĘP

Izajasz (hebr. Jeszaja – „Zbawieniem jest Jahwe” lub „Jahwe, zbaw!”) zajmuje pierwsze miejsce wśród proroków ze względu na wielkość spuścizny literackiej oraz na doniosłość swej teologii i proroctw mesjańskich. Pochodził ze znakomitej rodziny jerozolimskiej, może nawet spokrewnionej z rodziną królewską. Ojcem jego był Amos (1,1), różny od proroka z Tekoa. Urodził się około 765 r. przed Chr. Obdarzony wielkimi zaletami ducha, inteligencją i silną wolą, odwagą i stanowczością zdobył wszechstronne wykształcenie i odznaczał się głęboką kulturą duchową. Bóg powołał go na proroka we wspaniałej wizji w świątyni w 739 r. (6,1nn). Izajasz spełniał tę misję ponad 40 lat współcześnie z prorokiem Micheaszem. Żydowska tradycja podaje, że poniósł śmierć męczeńską za panowania bezbożnego króla Manassesa (699 – 643). W każdym razie po najeździe Sennacheryba w 701 r. giną ślady jego działalności. Izajasz był żonaty i miał dwóch synów, którym z rozkazu Boga nadał imiona symboliczne, mające sens zapowiedzi proroczych.

Wraz z powołaniem Izajasz otrzymał niełatwą misję wobec narodu. Miał nawoływać do poprawy z grzechów, zapowiadać zagładę królestwa Izraela i Judy jako karę za niewierność Bogu (rozdz. 6). W swej działalności koncentrował się na: polityce, etyce i religii. Brał on bardzo żywy udział w życiu politycznym swego kraju, walczył o teokrację, był bohaterem narodowym. Swe prorocze mowy i utwory poetyckie wiązał z wypadkami historycznymi. Ciągle przypominał myśl, zawartą w jego imieniu, że Bóg sam jest zbawieniem Izraela i dlatego naród wybrany powinien tylko w Nim pokładać całą swą ufność, odrzucając pomoc zewnętrzną i przymierza z innymi narodami. Izajasz jest wybitnym prorokiem wiary.

Jako prorok-kaznodzieja i wychowawca narodu Izajasz walczy o dobre obyczaje w życiu publicznym i prywatnym. Piętnuje wady panoszące się w różnych sferach społeczeństwa judzkiego, zwłaszcza pychę i zbytek, zepsucie moralne, wyzysk i ucisk niższych stanów, niesprawiedliwość w wyrokach sądowych i w nakładaniu świadczeń publicznych, praktyki wróżbiarskie i formalizm w zewnętrznym kulcie Boga. Przepowiada klęskę narodu – niekiedy pod apokaliptycznym obrazem „dnia Pańskiego”^s – zawsze jednak obiecuje ocalenie małej cząstki, zdrowej „Reszty”^s Izraela, z której się odrodzi nowy, święty naród.

Przeciwstawiając się wpływom asyryjskim, Izajasz staje do walki o czysty monoteizm w Izraelu, podobnie jak dawniej – za Achaba – Eliasz. Wpływa na reformę religijną króla Ezechiasza. Jest prorokiem i teologiem jedynego, prawdziwego, najświętszego Boga, Jahwe. Już od pierwszej wizji ma silne przeświadczenie o Bożej świętości i sprawiedliwości. Opisuje również inne przymioty Boże: wszechmoc stwórczą i wieczność, wszechwiedzę i wszechobecność, wielkość i chwałę, także mądrą i troskliwą opatrzność i miłość do ludzi, zwłaszcza do Izraela. Prorok wykazuje nieraz nicość bożków, polemizując z ich czcicielami. Boga określa różnymi tytułami: „Święty Izraela”, „Mocny”, „Król”, „Pan Zastępów”.

Jako utalentowany pisarz Izajasz jest klasycznym poetą biblijnym. Cechy jego poezji to bogaty język, wspaniały styl, jędrne wyrażenia, piękne obrazy i porównania oraz wielka rozmaitość zastosowanych gatunków literackich. Są tu uroczyste kazania i wyrocznie, gwałtowne nagany i groźby, żywe opisy i pouczające poematy, elegie i pieśni liryczne, nawet utwory dramatyczne i apokaliptyczne obrazy, wreszcie modlitwy i hymny.

Dzisiejsi uczeni wyróżniają na ogół trzy części Księgi Izajasza ze względu na jej treść i autorstwo: Proto-Izajasz (rozdz. 1 – 39), Deutero-Izajasz (rozdz. 40 – 55), Trito-Izajasz (rozdz. 56 – 66).

Proto-Izajasz, zwany „Księgą gróźb” od przeważającego tematu, zawiera mowy przeciw Judzie i Jerozolimie z lat 740 – 700 (rozdz. 1 – 12), w których oprócz gróźb są też pocieszające zapowiedzi mesjańskie („Księga Emmanuela”: rozdz. 6 – 12), mowy przeciw wrogim narodom (rozdz. 13 – 23), a szczególnie przeciw Asyrii z ok. 701 r. (rozdz. 28 – 33), później dodane sekcje o charakterze apokaliptycznym (rozdz. 24 – 28; 34 – 35) oraz dodatek historyczny (rozdz. 36 – 39). Proto-Izajasz powstał z różnych zbiorów mów prorockich i innych utworów Izajasza, które prorok w części sam wygłosił lub napisał (Iz 6,1 – 9,6), w części zaś zebrali je i rozszerzyli jego uczniowie (por. Iz 8,16). Nieznany redaktor połączył istniejące już zbiory w jedną całość pod koniec niewoli babilońskiej w VI w. Sekcje apokaliptyczne zostały utworzone, a przynajmniej przerobione w duchu Izajasza przez kogoś innego w VI lub V w. przed Chr.

Deutero-Izajasz (rozdz. 40 – 55), zwany „Księgą pocieszenia Izraela”, przedstawia bliskie już wyzwolenie Izraela z niewoli babilońskiej, jakby nowe wyjście z Egiptu. Prorok przemawia do wygnańców jak do współczesnych sobie ludzi. Bóg wszechmocny i miłosierny dokona tego dzieła wyzwolenia darmo, z łaski swojej, przez Cyrusa, swego wybrańca. Odnowa Syjonu i całego narodu izraelskiego urzeczywistni się przez ekspiację za grzechy i nawrócenie się do Pana, przez nowy związek miłości i nowe przymierze. Dokona się to wewnętrznie dzięki zadośćuczynieniom Sługi Pańskiego, który stanowi zapowiedź Mesjasza jako pokornego, cierpiącego mękę i śmierć Proroka i Odkupiciela wszystkich ludzi z niewoli zła i grzechu. Dość powszechnie dzisiaj przyjmuje się pogląd, iż autorem tej części jest anonimowy prorok, piszący podczas niewoli babilońskiej ok. 550 r., znający doskonale naukę, język i styl Izajasza.

Głównym tematem Trito-Izajasza, czyli „Księgi triumfu”, jest pocieszanie i krzepienie na duchu Judejczyków po powrocie z niewoli przez opis przyszłej chwały Jerozolimy i całego Izraela w królestwie mesjańskim i w czasach eschatologicznych. Miasto święte stanie się centrum wszystkich narodów. Nieznany autor tej części tworzył i pisał po niewoli babilońskiej pod koniec VI w.

Ponieważ autorzy Deutero- i Trito-Izajasza jako duchowi uczniowie wielkiego proroka przyswoili sobie dobrze jego naukę, duchowość, a nawet język – można mówić o szkole izajańskiej – przeto nic dziwnego, że cała księga, choć powstała ostatecznie pod koniec VI w. przed Chr., została od początku przypisana samemu Izajaszowi.

Izajasz jest największym prorokiem mesjańskim. Wiele prawd nauki objawionej w NT ma początek już w Izajaszu, np. nauka o słowie Bożym i odkupieniu ludzkości przez ekspiacyjną śmierć Mesjasza, nauka o konieczności łaski Bożej do dobrego działania i o usprawiedliwieniu przez łaskę dzięki wierze, nauka o przymiotach Boga, zwłaszcza o Jego sprawiedliwości i świętości. Żaden z proroków ST nie przedstawił tak dokładnie osoby Mesjasza i powszechnego charakteru jego królestwa jak Izajasz. Według jego proroctw Mesjasz – Emmanuel (Bóg z nami) – narodzi się z Dziewicy (7,14), otrzyma imię wyrażające Jego naturę i misję: Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książę Pokoju (9,5), będzie jako potomek Dawida królem sprawiedliwym i pełnym darów Pana (11,1nn). Pieśni o Słudze Pańskim dopełniają obrazu Mesjasza (42,1-9; 49,1-7; 50,4-9; 52,13 – 53,12): będzie On pokornym głosicielem prawdy, światłością i przymierzem dla narodów oraz prawodawcą, ale nade wszystko będzie prorokiem-męczennikiem, który swoimi cierpieniami i śmiercią zastępczą zadośćuczyni Bogu za grzechy ludzi, pojedna ich z Bogiem, a stawszy się ich Zbawicielem, uzyska wieczną chwałę dla siebie i dla nich. Izajasz jest cytowany w NT aż około 85 razy. Słusznie można nazwać Izajasza „ewangelistą pośród proroków” (św. Hieronim).

Żydzi zawsze czytali i skrzętnie przepisywali Księgę Izajasza. Dowodem ich pietyzmu są choćby dwa wspaniałe rękopisy hebrajskie tej księgi z II/I w. przed Chr., znalezione w Qumran w 1948 r.