WSTĘP DO KSIĄG DYDAKTYCZNYCH

Księgi dydaktyczne, czyli mądrościowe, stanowią w chrześcijańskim zbiorze ksiąg świętych najmniejszą z trzech jego części. Obejmują siedem pism o charakterze poetyckim. Biblia hebrajska zna ich tylko pięć (Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp), zaliczając je wszystkie do najmłodszej części kanonu, do tzw. Pism. Dwie pozostałe (Mdr, Syr) należą do ksiąg wtórnokanonicznych, przekazanych przez tradycję jedynie w języku greckim i reprezentujących bardziej dojrzały etap myśli objawionej.

Środowisko, w którym powstały księgi dydaktyczne, różni się znacznie od jahwistycznego czy kapłańskiego w Pięcioksięgu oraz od prorockiego, mimo że wielokrotnie wykazuje powiązanie z nimi. Tak np. Psalmy noszą ślady niemal wszystkich tendencji i prądów teologicznych, liturgicznych i etycznych, znanych w księgach historycznych i prorockich. Nadto jednak księgi dydaktyczne pozostają w ścisłym kontakcie ze środowiskami mądrościowymi starożytnego Wschodu (edomickim, egipskim, babilońskim, arabskim i in.). Religijna refleksja izraelska dostosowała tę „międzynarodową” mądrość do swojej monoteistycznej wiary i norm etyczno-prawnych, uzupełniając ją rodzimą refleksją. O ile popularna mądrość i jej nakazy były zawsze znane w Izraelu, o tyle pierwsze kontakty z wielkimi ośrodkami mądrościowymi można stwierdzić za czasów Salomona (1 Krl 5,9-14); władca ten w mentalności izraelskiej pozostanie na zawsze synonimem największego z mędrców.

Rodzimą formą literacką ksiąg mądrościowych jest maszal, czyli sentencja wyrażająca za pomocą rytmu prawdy natury ogólnej, wskazania, napomnienia stanowe lub popularne normy postępowania. Paralelizmy, ostre przeciwstawienia lub paradoksalne formuły mają utrwalać w pamięci aforyzmy, często przechodzące w przysłowia. Księga Przysłów stanowi zbiór tego rodzaju sentencji; występują one nie tylko we wszystkich pozostałych księgach dydaktycznych, ale także sporadycznie w pismach historycznych i prorockich. Dalszy rozwój tej formy literackiej doprowadził do powstania przypowieści, alegorii lub zwartego wykładu mądrościowego, jaki występuje często w późniejszych księgach (Hi, Koh, Mdr, Syr). Bardziej uroczysty, a zarazem religijny ton reprezentują Psalmy, najbardziej może izraelski pomnik literatury mądrościowej w Biblii (zob. Wstęp do Księgi Psalmów). Nie brak tu także popularnych pieśni weselnych i miłosnych, rozumianych alegorycznie (Pnp), ani wątków dramatycznych (Hi).

Zainteresowania doktrynalne biblijnych ksiąg mądrościowych koncentrują się – podobnie jak w literaturze pozabiblijnej – wokół zagadnień człowieka i jego życia. Zasadnicze tematy teologiczne, jak: wybór Izraela przez Boga, przymierze, zbawienie eschatologiczne, rozważane są (poza Psalmami i może antologią Syracha) marginesowo. Mimo to utwory te nie reprezentują czystego humanizmu o charakterze doczesnym i stanowym (jak np. w mądrości egipskiej). Człowiek rozważany jest nie tylko jako stworzenie Boże, ale pozostaje w wielokrotnej zależności od Niego, jest Jego dłużnikiem, potrzebuje Jego opieki. Jeżeli księgi dydaktyczne nie ustają w zalecaniu mądrości – od roztropności czysto ludzkiej aż do hipostazy mądrości Bożej – towarzyszy im często powracające motto, że początkiem mądrości jest bojaźń Boża, zakładająca pobożność i wysoki poziom życia moralnego.

Stosownie do charakteru ksiąg mądrościowych postać autora lub redaktora zbioru jest drugorzędna. Chodzi przeważnie o pisma anonimowe, przypisywane niekiedy sławnym mędrcom biblijnym, głównie Salomonowi, lub pozabiblijnym (Prz, Pnp, Mdr). Nawet w księgach wymieniających autora (niektóre Ps, Syr) należy się liczyć często z wtórnymi opracowaniami starszego materiału przekazywanego ustnie. Chociaż NT przytacza (poza Psalmami) znacznie rzadziej księgi mądrościowe, przygotowały one w znacznej mierze lud Boży na przyjęcie słowa życia z ust Mądrości Wcielonej, Jezusa Chrystusa.

(Red.)

KSIĘGA HIOBA

WSTĘP

Księga Hioba składa się z fragmentów pisanych prozą, rozdz. 1 – 2 i 42,7-17, oraz z poematu wyraźnie dzielącego się na dwie części: rozdz. 3 – 28 i 29 – 42,6.

Wstęp i zakończenie odbiegają formą literacką od poematu, z którym pozostają tylko w luźnym związku. Nie odrzucając historyczności samej osoby głównego bohatera, o którym wspomina Ez 14,14.20, musimy zaznaczyć, że gatunek literacki tych części Księgi Hioba przypomina podania o świętych. Nic przeto dziwnego, że autor wprowadził tutaj i szatana, i przyjaciół Hioba jako przygotowanie do poematu.

Rozmaite gatunki literackie można by wyróżnić w części poetyckiej. Dyskusje Hioba z przyjaciółmi, mowy Elihu i mowy Boga formą przypominają przemowy sądowe. Rozdziały 3 – 14 byłyby pierwszym szeregiem mów poprzedzających sam przewód sądowy. Mowy sądowe zawierają się w rozdz. 15 – 27 i w całej drugiej części poematu. W obydwu częściach najpierw przemawia Hiob, a po nim dopiero przyjaciele lub Elihu i wreszcie Bóg.

Trzeci szereg mów, rozdz. 24 – 27, jest dosyć pogmatwany i wymaga specjalnego uporządkowania. Rozdział 28, będący punktem szczytowym pierwszej części, nie jest zrozumiały w ustach Hioba, gdyż jego treść idzie dalej, aniżeli na to pozwala tok myśli człowieka cierpiącego. Nie jest jednak sprzeczny z przewodnią myślą autora, który w ten sposób przygotowuje przyszłą odpowiedź Boga, stanowiącą puentę poematu (rozdz. 38 – 41). Treść rozdz. 28 nie kieruje się przeciw osobie głównego bohatera, a raczej przeciw jego rozmówcom, zbytnio upraszczającym zagadnienie, gdyż główny nacisk spoczywa na tajemnicy planów mądrości Boga. W rozdz. 28 i w mowach Boga podkreśla się tajemnicę mądrości Bożej. Mowy przyjaciół utrzymane są w stylu nauki mędrców, czego przykład znajdujemy w literaturze egipskiej. Chodziło im o przekonanie cierpiącego Hioba lub audytorium sądowego.

W poemacie można by jeszcze znaleźć fragmenty lub całe partie zaczerpnięte z lamentacji indywidualnych, których klasyczny przykład znajdujemy w Psalmach. Hiob powołuje się na reguły postępowania moralnego, potwierdzając je przysięgą połączoną ze złorzeczeniem sobie samemu na wypadek mówienia nieprawdy. Żądaniem jego jest osobiste spotkanie z Bogiem, który ma potwierdzić jego niewinność, a tym samym wykazać błąd nastawienia przyjaciół i ich szkoły.

Większe trudności przedstawiają mowy Elihu. W całości poematu nie ma o nim wzmianki. Nikt mu nie odpowiada, jak również nikt go nie wprowadził. Argumentacja jest często niezgodna z mowami Hioba. Można wyprowadzić stąd wniosek, że chodzi tu raczej o dodatek do księgi już napisanej. Autor żył prawdopodobnie po niewoli babilońskiej, w V w. przed Chr.

Sam problem cierpienia i sprawiedliwości Bożej jest tak naświetlony, że nie ma tam logicznie prowadzonego dialogu w stylu greckim. Przyjaciele stoją na stanowisku dawnych mędrców znanych na całym Bliskim Wschodzie. Pomiędzy działaniem a nagrodą czy karą człowieka istnieje ścisła zależność, choćby się to nam niekiedy wydawało trudne do zrozumienia. Każdy powinien się spodziewać kary, bo nikt nie jest wolny od upadków. Hiob powinien się zwrócić do Boga, pokutować za grzechy, a Bóg mu szczęście przywróci.

Hiob jednak nie uznaje takiego rozumowania. W sumieniu jest przekonany, że nie popełnił winy wymagającej ekspiacji. Czeka na śmierć albo domaga się sprawiedliwego przewodu sądowego przed samym Bogiem, który go zna lepiej. Nie widząc w cierpieniu następstwa grzesznego życia, musiałby uznać w Bogu swojego osobistego przeciwnika. Zdaje on sobie jednak sprawę z faktu, że ten sam Bóg jest równocześnie jego jedynym oparciem. Apeluje więc do Boga, aby On sam rozstrzygnął spór i uznał jego niewinność. Tym samym jeszcze ciągle uznaje w Nim przyjaciela i zbawcę (16,19nn; 19,25nn).

W mowach Boga Hiob otrzymuje częściową odpowiedź na swoje trudności. Z cudownych rządów Bożych przebija wielkość niepojęta dla umysłu ludzkiego. Przejawia się ona w tym, że Bóg troszczy się o wszystko na świecie. Bóg, w którym Hiob widział swojego przeciwnika, jest i pozostanie dobrym Bogiem, kochającym wszystkie swoje stworzenia. Pełnego rozwiązania tego problemu musimy jednak szukać dopiero w NT – w krzyżu Chrystusa.

Specjalną cechą tej księgi jest jej uniwersalny charakter, jeśli chodzi o podkreślanie praw jednostki. Nie wspomina się tutaj o kulcie ani nawet o przymierzu lub osobowości zbiorowej. Głównym rysem Boga jest Jego opieka i miłość do stworzeń. Autor występuje przeciwko pewnym błędnym ujęciom mędrców, jakoby czyn dobry był automatycznie nagradzany już tutaj na ziemi, podobnie jak zły czyn – karany. Plany Boże pozostaną na zawsze pewną niewiadomą.

Księga Hioba nie jest jedyną księgą omawiającą problem cierpienia. Można tu mówić o podobieństwie czy nawet zależności literackiej od wielu wzorów znanych na Bliskim Wschodzie. Nasz autor góruje jednak nad nimi: wzniosłością idei Boga, którą zawdzięcza objawieniu Bożemu, następnie bogactwem form literackich, wreszcie pięknem opisów świata czy Szeolu. Wzorami dla nich mogły być: Ps 104[103]; 136[135]; 148, lamentacje, prośby itd. Opis świata przypomina Rdz 1,1 – 2,4a; Prz 8,22-31. Pierwowzorami Hioba mogli być: Mojżesz (Wj 33,11-14; Lb 14,13-19); Eliasz (1 Krl rozdz. 17 – 19); Ozeasz (rozdz. 1 – 3), a przede wszystkim prorok Jeremiasz i Sługa Jahwe z Księgi Izajasza.

W tradycji Hiob był uznawany za typ niewinnie cierpiącego Chrystusa. W liturgii czyta się niektóre rozdziały tej księgi w oficjum za zmarłych, gdzie mają one wyrażać cierpienia duszy spragnionej Boga i szczęścia wiecznego po wyjściu z miejsca próby, jakim jest czyściec.

Lektura tekstu Hioba przedstawia pewne trudności. Język jest różny od innych ksiąg ST, wiele słów i form jest niezrozumiałych. Tłumaczenia starożytne też nie rozwiązują sprawy. Hiob w LXX jest tłumaczeniem literackim, wolnym, lub może pochodzi z innego tekstu, różnego od znanej nam wersji hebrajskiej.