KSIĘGA AMOSA

WSTĘP

Amos pochodził z judzkiego miasta Tekoa, był pasterzem i hodowcą figowców (1,1; 7,14). Swą działalność prorocką prowadził jednak wyłącznie na terytorium państwa północnego, zwłaszcza w Betel, schizmatyckim sanktuarium Izraela. Dokładniejsza data jego wystąpienia i głoszenia słowa prorockiego nie jest znana, choć przypada na pewno na okres panowania Jeroboama II (783 – 743). Wzmiankowane w 1,1 „trzęsienie ziemi” nie jest bliżej znane. Z ówczesnych dokumentów asyryjskich wymieniających zaćmienie słońca i jakąś wielką epidemię, zdarzenia, o których mówi także Amos (8,9; 4,10), wynika, że prorok działał ok. roku 765 – 763. Na skutek denuncjacji kapłana z Betel, Amazjasza, musiał prawdopodobnie opuścić miasto, a może nawet państwo izraelskie. Starodawna tradycja umieszcza grób Amosa w Tekoa, co wskazywałoby na powrót proroka do ojczystej ziemi judzkiej po opuszczeniu Betel. W odróżnieniu od „oficjalnych” proroków, skupionych wokół świątyni lub wokół dworu królewskiego, Amos otrzymał osobiste powołanie od Boga wraz z misją prorocką (7,15). Stąd też płynie jego głębokie przeświadczenie o nieodpartej konieczności wypełniania posłannictwa Boga przez Jego herolda (3,7n).

Najogólniej można wyróżnić w Księdze Amosa trzy grupy mów prorockich: przeciw narodom i Izraelowi (1,1 – 2,16), groźby przeciw Izraelowi (3,1 – 6,14) i wizje prorockie (7,1 – 9,15). Układ mów, podobnie jak treść księgi, wskazuje niezbicie na działalność literacką samego proroka lub jego bezpośrednich uczniów. Nigdy też nie powątpiewano o literackiej autentyczności księgi, z bardzo nieznacznymi wyjątkami. Działalność prorocka Amosa przekraczała zapewne wielokrotnie objętość tekstu jego księgi. Spośród licznych gróźb i wizji, wypowiedzianych przy różnych okazjach, kanoniczny zbiór podaje wybór ułożony tematycznie i przedstawiony w formie poetyckiej. Być może pozostałością pracy kompozycyjnej jest zmieniająca się często osoba mówiącego. Księga Amosa była, podobnie jak szereg innych ksiąg prorockich, przedmiotem późniejszych refleksji i redakcji. Pierwszej redakcji dokonano w ostatnich latach monarchii judzkiej, dodając aktualne proroctwo przeciw Judzie (2,4-5); druga była dziełem refleksji teologicznej po niewoli babilońskiej i dołączyła obietnice mesjańskie (9,11-15), a może także tytuł księgi (1,1).

Styl Amosa odznacza się przejrzystością, połączoną jednak z malowniczością obrazów. Decydujące piętno

wywarło na nim pasterskie pochodzenie autora; stąd wiele porównań z życia wiejskiego, częściowo dosadnych (4,1; 6,12 i in.). Prorok nawiązuje chętnie dialog ze słuchaczami (5,25n; 9,7-10), by w odpowiedniej chwili przekazać im zapowiedź kary.

Pojęcie Boga u Amosa jest uniwersalistyczne: panuje On nad wszystkimi narodami, czuwa nad praworządnością, a winnych pociąga do odpowiedzialności i karze. Władzę sprawuje w swej siedzibie, w świątyni jerozolimskiej. Specjalną przychylnością otacza Bóg swój lud wybrany (3,2; 7,8.15; 8,2); traktuje go jednak według zasad sprawiedliwości, podobnie jak inne narody (9,7). Domaga się od niego postępowania sprawiedliwego, oddającego każdemu to, co słusznie mu się należy. Skoro po zażegnaniu niebezpieczeństwa syryjskiego zapanował w państwie izraelskim dobrobyt, zamożne rodziny zaczęły prowadzić beztroskie, hulaszcze życie, uciskając dzierżawców i ubogich, pozbawionych wszelkich praw i opieki. Amos wielokrotnie potępia odpowiedzialnych za nierówności społeczne i związane z tym nadużycia (3,9n; 4,1; 5,7.10n). W życiu religijnym ludzi zamożnych szerzył się formalizm religijny; stąd ostra krytyka kultu czysto zewnętrznego i zaniedbań w wypełnianiu podstawowych przykazań religijno-moralnych. Naruszanie sprawiedliwości i wierności wobec Pana oraz w stosunkach międzyludzkich sprowadzi na Izraela karę, tym większą, im większe były dobrodziejstwa Pańskie dla Izraela (2,9-12). Ocaleje z powszechnej zagłady jedynie niewielka „Reszta” (3,12; 5,15; 9,11). Temat ten podejmą później niemal wszyscy prorocy. Niekiedy groźby Amosa nabierają cech eschatologicznych, zwłaszcza w związku z zapowiedzią „dnia Pańskiego”. Dokona się w tym dniu zagłada narodów obcych (1,3 – 2,3) oraz ukaranie Izraela, poprzedzone szeregiem klęsk ostrzegawczych (4,6-12; 7,1-6). Pozorny okres rozkwitu za Jeroboama II jest w rzeczywistości ostatnim czasem, danym do opamiętania dzięki wstawiennictwu proroka (7,2-6), zanim nadejdzie na lud Pana dzień ciemności i nieszczęścia (5,18nn).

Słownictwo i styl prorocki Amosa wywarły wielki wpływ na proroków VII/VI w., szczególnie na Jeremiasza (por. zwłaszcza Am 5,2 z Jr 18,13) i Ezechiela, oraz na piśmiennictwo biblijne (Tb 2,6 cytuje Am 8,10) i pozabiblijne (Dokument Damasceński, pisma Wspólnoty z Qumran) okresu judaistycznego. W NT Dz 7,42 nawiązują do Am 5,25nn (por. też Dz 15,16 z Am 9,11).

(Red.)